Zorbalık Nerede Başlıyor? Gizli Müfredat: Aile İçinde Öğretilen Davranış Kalıpları ve Zorbalık Döngüsü
Eğitim bilimci olarak yıllardır alanda edindiğim müşahedeler, zorbalığın sırf bir ferdî eğilim olmadığını, bilakis çok boyutlu bir psiko-sosyal dinamik içinde şekillendiğini açıkça göstermektedir. Çocukların toplumsal kimlik inşasında mesken ortamı belirleyici bir faktördür. Meskende gözlemlenen ebeveyn tavırları, disiplin anlayışı, çatışma çözme biçimleri ve duygusal regülasyon yetkinlikleri, çocukların akran bağlantılarında nasıl konum alacaklarını büyük ölçüde belirler.
Burada kritik nokta, zorbalığın tek başına bir bireyin eğilimi olmadığı, tersine sistematik bir biçimde öğrenildiği ve pekiştirildiğidir. Aile içinde öfke idaresi ve otorite algısı nasıl şekilleniyorsa, çocuk da bu çerçevede toplumsal rollerini oluşturur. Pekala, bu süreç nasıl işler ve zorbalık hangi basamakta sistematik bir davranış modeline dönüşür? İşte bu soruların cevaplarını bilimsel perspektiften değerlendirelim.
Sosyal öğrenme teorisi ve zorbalığın inşası
Bandura’nın Social Learning Theory (Sosyal Öğrenme Teorisi) çerçevesinde, çocukların etraflarındaki bireyleri model alarak davranış geliştirdiği bilinmektedir. Vicarious reinforcement (dolaylı pekiştirme) sistemi yoluyla, ebeveynlerinden agresyon yahut manipülatif davranış kalıpları gören çocuklar, bunu bir toplumsal strateji olarak içselleştirebilir.
Örneğin, mesken içinde sert otorite figürleriyle büyüyen bir çocuk, baskın olmanın bir güç ögesi olduğunu öğrenebilir. Birebir halde, sözel yahut fizikî şiddetin sorun çözmede tesirli bir usul olarak algılandığı bir ortamda büyüyen birey, okul hayatında da emsal dinamikleri sergileyebilir. Zorba davranışların erken yaşlardan itibaren pekiştirilmesi, çocuğun ilerleyen periyotlarda empati eksikliği göstermesine ve akran bağlarında domine edici bir rol üstlenmesine neden olabilir. Bu noktada eğitimcilerin erken yaşta farkındalık oluşturması, çocuklara alternatif toplumsal stratejiler kazandırması kritik değer taşır.
Bağlanma teorisi bağlamında ebeveynlik tarzları
Bowlby’nin Attachment Theory (Bağlanma Teorisi), zorbalığın temelindeki duygusal güdülenmeleri anlamamıza yardımcı olur. Insecure attachment (güvensiz bağlanma) geliştiren çocuklar, toplumsal etkileşimlerinde çoklukla agresif yahut savunmacı davranışlar sergilemeye daha yatkındır. Authoritarian parenting (otoriter ebeveynlik) modeline maruz kalan çocuklar, disiplinin cezalandırma ve kaygıya dayalı olduğunu öğrenir. Bu durum, çocukların okuldaki ilgilerinde gücün bir denetim aracı olarak kullanılmasına yol açabilir.
Öte yandan, çok hoşgörülü (permissive parenting) yahut ihmal edici (neglectful parenting) yaklaşımlar da çocuğun hudut koyma ve öz-denetim sistemlerini geliştirmesini zorlaştırabilir. Çocukluk periyodunda sağlıklı hudut koymayı öğrenemeyen bireyler, okul ortamında toplumsal hiyerarşi kurmak için zorbalığı bir araç olarak kullanabilir.
Bağlanma tarzlarının uzun vadeli tesirleri de göz gerisi edilmemelidir. Erken yaşlarda bağlanma travmaları yaşayan bireylerin yetişkinlikte de toplumsal alakalarda benzeri güvensizlikler taşıdığı, iş yerinde ya da özel hayatta manipülatif yahut pasif-agresif tavırlar sergileyebildiği araştırmalarla ortaya konmuştur. Münasebetiyle, erken müdahale yalnızca çocukluk periyodu için değil, toplumun gelecekteki psikososyal yapısı açısından da kritik bir adımdır.
Evde öğrenilen bağlantı modellerinin okul ortamına yansıması
Ebeveynlerin sorun çözme ve çatışma idaresi stratejileri, çocuklar için bir prototip oluşturur. Emotional intelligence (duygusal zeka) yeterlilikleri düşük olan ebeveynler, çocuklarına sağlıklı bağlantı marifetleri kazandırmada başarısız olabilir. Öfkenin nasıl yönetileceği, uyuşmazlıkların nasıl çözüleceği ve hislerin nasıl tabir edilmesi gerektiği üzerine yapılan gözlemsel öğrenme, çocuğun okul ortamındaki toplumsal davranışlarını şekillendirir.
Maladaptive coping mechanisms (uyumsuz başa çıkma mekanizmaları) sergileyen çocuklar, gerilimle başa çıkma formülü olarak zorbalığa yönelebilir. Meskende şiddet gören yahut duygusal ihmal yaşayan çocukların, akran bağlantılarında de ya mağdur ya da saldırgan rollerine daha yatkın olduğu birçok araştırmada gösterilmiştir.
Zorbalık döngüsünün kırılması: Eğitim siyasetleri ve müdahale stratejileri
Eğitim yöneticileri olarak, zorbalıkla mücadelede proactive intervention (proaktif müdahale) stratejileri geliştirmeliyiz. Okul temelli social-emotional learning (sosyal-duygusal öğrenme) programları, çocukların empati geliştirmelerine ve olumlu akran bağları kurmalarına takviye olabilir.
Bunun yanı sıra, öğretmenlerin behavioral intervention plans(davranışsal müdahale planları) konusunda eğitilmesi, sıkıntılı davranışları erken basamakta tespit etmeye yardımcı olacaktır. Restorative justice practices (onarım odaklı adalet uygulamaları) üzere yaklaşımlar, çocukların ziyan verici davranışlarının sorumluluğunu almasını ve tesirlerini anlamasını sağlayabilir. Ayrıyeten, ebeveynlerin bu süreçlere dahil edilmesi, okul-aile iş birliğinin zorbalıkla çabada nasıl kritik bir rol oynadığını göstermektedir.
Kültürel ve toplumsal dinamikleri göz gerisi etmemek
Zorbalık, sadece ferdî ruhsal eğilimlerle açıklanamaz; sosyo-kültürel faktörlerin tesiri büyüktür. Medya içerikleri, toplumsal normlar, okul kültürü ve hatta eğitim sisteminin rekabetçi tabiatı, çocukların güç dinamiklerini nasıl algıladığını şekillendirir.
Systemic approach (sistemik yaklaşım) benimsenerek, ebeveyn eğitimi, öğretmen farkındalığı ve okul temelli ruhsal dayanak sistemlerinin bir bütün halinde ele alınması gerekir. Lakin bu biçimde, kuşaklar boyunca aktarılan ziyan verici davranış kalıplarını kırabilir ve sağlıklı bir toplumsal yapı inşa edebiliriz. Eğitimciler olarak, zorbalığın ferdî değil, sistematik bir sorun olduğunu kabul edip; çocukların erken yaşta duygusal regülasyon maharetlerini geliştirmesine takviye olarak, daha sağlıklı bir toplumsal yapı inşa etme sorumluluğunu taşımalıyız.
X
Bu makalede öne sürülen fikir ve yaklaşımlar külliyen muharrirlerinin özgün niyetleridir ve Onedio’nun editöryal siyasetini yansıtmayabilir. ©Onedio
