Zihinsel Muhasebe Nedir? Parayı Çarçur Etmemize Neden Olan O Gizli Düşünce Hataları

1999 yılında Nobel ödüllü ekonomist Richard Thaler tarafından ortaya atılan bu teori, insanların parayı rasyonel değil, duygusal ve kategorisel halde yönettiğini savunur. Yani biz beşerler, elimizdeki tüm parayı tek bir havuzda mantıklı halde yönetmek yerine, başımızda kategorilere ayırarak harcıyoruz. Örneğin maaş, prim, armağan para ya da bonus üzere farklı gelir kalemlerini farklı hallerde kıymetlendiriyoruz. Gerçekte ise hepsi birebir paranın farklı isimleri.

Diyelim ki eline bir yerden 5.000 TL geçti. Birden fazla insan bu parayı ‘zaten ekstradan geldi’ diye düşünür ve hop, direkt tüketime yönelir. Yeni bir mont, dışarıda kıymetli bir yemek ya da bir hevesle alınmış fakat hiç giyilmeyen o kıyafet… Zira zihnimiz bu parayı gereksinim değil, keyif kategorisine koymuştur. Halbuki o para da tıpkı maaş üzere gereksinimlere gidebilecek bir kaynak. Ancak işte zihinsel muhasebe devreye giriyor.

Hani şu klasik ’12 taksitle aldım, hissetmedim bile’ cümlesi var ya… İşte o cümle, zihinsel muhasebenin net bir yansıması. Beynimiz küçük taksitleri önemli bir harcama olarak görmüyor. Lakin 5 başka esere 12 taksit yapınca, ay sonunda kredi kartı ekstresi geldiğinde panik başlıyor: ‘Ben ne orta bu kadar harcadım?’ Zira o küçük küçük ödemeler zihinsel olarak toplu bir yük üzere görünmüyor.

Çoğumuzun başında görünmeyen bir ‘kendime ödül’ bütçesi var. Ağır bir haftadan sonra dışarı çıkıp arkadaşlarla yemek yiyorsun, üzerine bir kahve daha, tahminen tatlı… Sonra hesap gelince diyorsun ki, ‘Ama kendimi şımarttım.’ Zihinsel muhasebe burada da iş başında. Zira o para tahminen de elektrik faturasına gidecekti fakat zihin öbür bir kategoriye koydu bile.

Gıda harcaması deyince hepimiz biraz daha rahat davranıyoruz. ‘Sonuçta yemek, ihtiyaç’ diyoruz. Lakin nitekim gereksinim mı? Sepetteki üçüncü abur cubura, beşinci aromalı kahveye bakmak lazım. Öte yandan, kitap ya da online bir eğitim almak isteyince 100 TL’yi bile sorguluyoruz. Zira zihinsel muhasebe gıdayı ‘gerekli’, eğitimi ise ‘bekleyebilir’ kutusuna atmış.

%70 indirimli gördüğün o çantayı nitekim mi istedin, yoksa ‘kaçmaz bu fırsat’ diyerek mi aldın? Büyük ihtimalle ikincisi. Gerçekte tasarruf ettiğini düşünüyorsun ancak o eseri hiç almasaydın %100 tasarruf etmiş olacaktın. Beyin, indirimle gelen ‘kar ettim’ hissine bayılıyor. O yüzden gereksinimin olmayan şeyleri de alıyorsun.

Onlar aslında bambaşka bir evrak. Stresliyken, üzgünken ya da sadece canın sıkıldığında yaptığın alışverişler… Bu anlarda mantık devreden çıkıyor, hisler komutayı alıyor. ‘Bu tatlıyı hak ettim’, ‘Biraz keyifli olayım’ üzere cümlelerle kendimizi ikna ediyoruz. Sonrası mı? Anlık memnunluk, uzun vadeli pişmanlık.

Tabii ki yapalım. Bütçeleme dediğin esasen kategorilere ayırmakla başlar. Fakat sorun şu: Bu kategoriler rasyonel mi, yoksa büsbütün duygusal mı? Maaş gelir gelmez evvel keyfi harcamalara yöneliyorsan ve gereksinimleri sonraya bırakıyorsan, zihinsel muhasebe seni yeniden kandırıyor demek.

Öncelikle harcamalarını yazmakla başla. Neye ne kadar para harcadığını görmek, zihinsel filtrelerin dışına çıkmanı sağlar. Gün sonunda bir uygulama ya da defter üzerinden yaptığın harcamaları not almak, alışkanlıklarının farkına varmanı kolaylaştırır.

Yani maaş, bonus, iade edilen para, hatta doğum günü ikramı fark etmeksizin tüm gelirleri birebir potada pahalandırmak. Bu formda hangi paranın nereden geldiğiyle değil, o parayla en mantıklı ne yapılabileceğiyle ilgilenmiş olursun. İşte o vakit para seni değil, sen parayı yönetmiş olursun.