Türkiye’de Sansürlenen / Yasaklanan Yerli Yapımlar ve Nedenlerini Tek Tek Açıklıyoruz!

Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın birebir isimli yapıtından sinemaya uyarlanan, direktörlüğünü Ahmet Fehim’in üstlendiği film sansüre uğramış birinci Türk sineması olarak tarihe geçti. 

Film, Osmanlı periyodunun ihtişamlı bir konağında yaşayan ve çapkınlığıyla tanınan bir Fransız mürebbiyenin aşk kıssalarını mevzu alıyor. Fransa’da dostuyla yaşadığı bir arbede sonucu İstanbul’a gelip Dehri Efendi’nin konutunda mürebbiye olarak işe başlayan Angel’in, meskende yol açtığı karmaşalar ve baştan çıkarıcı halleri anlatılıyor.

Filmdeki bu husus, Fransız işgal kuvvetlerinin generali Pronşe tarafından hiç beğenilen karşılanmıyor. Sinemadaki Fransız kızının ahlaki bedellerden sapmasını kabul edemeyen general, sinemanın Anadolu’daki gösterimini yasaklama kararı alıyor.

Bir güldürü sineması olarak görülen lakin oldukça eleştirel bir tavra ship olan sinemanın Anadolu’ya gönderilmesi de yasaklansa da bu yasak delinmişi, izleyenlerini de hayli ilginisi çekmişti.

Aynaroz Kadısı, Necdet Mahfi Ayral’ın tıpkı isimli tiyatro yapıtından alınarak senaryolaştırılmış ve usta direktör Muhsin Ertuğrul tarafından beyaz perdeye aktarılmış 1938 üretimi bir Türk sineması. Sinema, Şeyhülislam’ın başında olduğu bir davanın merkezine oturur ve reşit olmayan bir Rus kızının mirasının hile yoluyla nasıl ele geçirildiğini anlatan güldürü tipi bir üretimdir. 

Neden Yasaklandı?

Söz konusu film sansür kurulu tarafından ‘açık saçık’ ve ‘milli bedellere aykırı’ bulundu.

Musahipzade Celal’in 1929 yılında kaleme aldığı dört perdelik güldürü yapıtı ‘Bir Kavuk Devrildi’, Osmanlı İmparatorluğu periyodunun toplumsal bedellerindeki çelişkileri, düzensizliği ve çürümeyi ele alır. Eser, Osmanlı iktisadının çöküşünü ve eğitimsiz, bilinçsiz şahısların devlet idaresine geçişini mevzu edinir. Bu durumları gözler önüne sererek devrin toplumsal problemlerine ışık fiyat. Bu eser, tarihi bir periyodun toplumsal ve ekonomik problemlerini mizahi bir lisanla anlatan bir yapıttır. 

Neden Yasaklandı?

Sansür kurulunca ‘Herhangi bir dinin yahut devletin siyasi propagandasını yapan, ideolojik propaganda yapan, suça teşvik eden, genel ahlaka ters ve askerliği kötüleyen’ imaller kategorisine girip yasaklandı.

Lütfi Ömer Akad’ın direktör koltuğunda oturduğu bu sinema, bir iftira mağduru olan Aliye Öğretmenin dramatik ömür hikayesini beyaz perdeye taşır. Bu eser, Halide Edib Adıvar’ın 1923 yılında Akşam gazetesinde seri olarak yayımlanan ve 1926’da kitaplaştırılan birebir isimli romanından sinemaya aktarılmıştır.

Vurun Kahpeye filmi, sansür kurulu tarafından birinci başta çok beğenilse de imal bir kesim tarafından maksat gösterildi. Birtakım sahneleri sebebiyle aşikâr bölümün reaksiyonunu çeken imal, Ankara’ya yani sansür heyetine geri gönderildi. Yapıma reaksiyonlu çevrelerin baskısı sonucu sansür kurulu tarafından yasaklandı. Film tam üç sefer sansürlendi.

Çocuk yaşta geçirdiği çiçek hastalığı sonucunda görme yetisini kaybeden, Türk halk ozanı Aşık Veysel’in trajik ve ilham verici hayat kıssası, bu sinemada etkileyici bir halde anlatılıyor. Üretimde Veysel’in çocukluk devri, evlilik ömrü ve kaza sonucu yitirdiği çocuklarının akabinde yaşadığı derin acıyı ve bu acıyı taşıyamayarak hayatını kaybeden eşinin akabinde hayatına giren Dilim ile geçirdiği günleri mevzu ediliyor.

Metin Erksan’ın birinci sineması olan ‘Aşık Veysel’in Hayatı- Karanlık Dünya’ Anadolu’daki yoksulluğu ve tarlalardaki ekinlerin de çok kısa uzunluklu ve cılız gösterdiği gerekçesiyle yasaklandı. Bununla da kalmayan sansür heyeti, “Ülkeyi Batı dünyasına berbat gösterecek” iddiasıyla filmin gösterimine onay vermedi.

Neden Yasaklandı?

Memduh Ün’ün direktör koltuğunda oturduğu Mahallenin Sevgilisi sinemasında yer alan dozer sahnesi üretim için pürüze neden olmuştu. Bu sahne için “Halkın üzerinde vahşet tesiri yaratır.” denilmiş ve devlet malı dozerin özel biri tarafından özel hedefle kullanılamayacağı gerekçesiyle filmin gösterimi engellendi.

Yoksul bir köylü olan Bayram, yaşlı annesi Irazca, eşi Hatçe ve üç çocuğuyla birlikte sakin bir hayat sürerken, Köy Kurulu üyesi Haceli’nin, Muhtar’ın dayanağıyla konutlarının önüne bir mesken inşa etme planı hayatlarını altüst eder. Aile, bu durumu kabul etmeyerek Haceli ve muhtarla karşı karşıya gelir. Fakat bu karşı duruş, onları Haceli ve muhtarın hileli oyunlarına karşı dirençli bir gayrete sürükler. Bu durum, ailenin birlik ve beraberlik içinde, karşılaştıkları bu zorluğun üstesinden gelme gayretlerini anlatır.

Fakir Baykurt’un birebir isimli yapıtından sinemaya uyarlanan üretim büyük tartışmalara neden olmuştu. Ankara’da o yıl sinemada yayınlanan üretimi izleyen bir küme, sinema bittikten sonra, salına maddi ziyan verip ”kahrolsun komünistler” diyerek bağırmıştı. Metin Erksan’ın yönettiği Yılanların Öcü sineması, nedeni tam olarak bilinemeyen nedenlerden sansür kurulu tarafından yasaklandı. Kurul, sinemanın ülkede ve yurt dışındaki gösterimlerine müsaade vermedi. Lakin sineması izleyen periyodun Cumhurbaşkanı Cemal Gürses sinemadan etkilenerek yasağın kalkmasını istedi.

Necati Cumalı’nın 1962’de kaleme aldığı ve birebir ismi taşıyan öyküsünden sinemaya aktarılan bu sinema, İzmir’in Urla ilçesine bağlı Bademler köyünde çekildi. Bu köy, birebir vakitte Cumalı’nın bir devir avukatlık yaptığı yerdir. Hikaye, Cumalı’nın o devirdeki gözlemlerinden esinlenmişti. Sinema, su ve arazi uyuşmazlıkları konusunu ele alırken, köy halkı da figüran olarak yer almıştır. 1963 yılında başlayan çekimler, geniş bir takım ile dokuz ay mühletince tamamlanmıştı.

Hülya Koçyiğit’in sinemadaki birinci sineması olan yapım “Türkiye’yi temsil edemez” denilerek sansürlenip yıllarca gösterimden uzak kalmıştı. Sinema, imalcisi Ulvi Doğan’ın uğraşlarıyla Avrupa’ya ulaşmış ve şenlik döngüsüne dahil olmuştur. Berlin Sinema Şenliği’nde ödül kazanması ve Avrupa’da büyük ilgi görmesi üzerine, devlet yetkilileri sinemanın prestijini geri kazanma kararı almıştı. Üretimci, sinemanın Avrupa’daki cazipliğini artırmak için ek erotik sahneler eklemiş ve ‘Kardeşimin Karısına Sahip Oldum’ ismiyle tekrar isimlendirilmiştir. Bu sayede sinema, Avrupa sinemalarında yerini almıştı.

Bu politik sinema yapıtı, 1960’ların Türkiye’sinde, endüstrileşme sürecindeki bir kentin boya fabrikasında geçiyor. Sinema, fabrika çalışanları ve sahibinin yaşadığı çatışmayı merkeze alırken, periyodun dış ticaret rekabeti, personel sınıfının durumu, sendikalaşma süreci, emekçi hakları, grevler ve işçi-işveren münasebetleri üzerine eleştirel bir bakış sunuyor.

Neden Yasaklandı?

Grev ve personel meselelerine değinen birinci sinema olarak tarihe geçen sinema, politik bulunduğu için gösterimi engellendi. Fikret Hakan, Ayla Algan, Beklan Algan gibi isimlerin rol aldığı yapım 4 kere sansür konseyine gitii.

‘Düşle gerçek ortasında yaşayan bir adamın platonik aşık olduğu bayanı bir heykel olarak yapıp ona aşık olması sonra onu hayallerinde öldürmesi…’

Neden Yasaklandı?

Yönetmenliğini Alp Zeki Heper’in üstlendiği yapım film denetim kurulu tarafından ‘müstehcen’ bulunarak sansürlendi. Danıştay ise tarihinde bir unsur imza attı ve sinemanın yurt içi ve yurt dışında gösterimini yasakladı.

Hıdır, çorak topraklarda ve kumlu tarlalarda hayatta kalma savaşı verirken, hudutta kaçakçılık yaparak hayatını sürdürmektedir. Koyun üzere hayvanları karşıdan buraya kaçırma hareketi, onu ve köyünü askerin gözünde hatalı pozisyonuna getirir. Toprak ağaları tarafından ise kullanılıp atılacak bir piyon olarak görülür. Bu çetin şartlar altında hayatta kalmak için kendi yolunu çizmeye çalışan Hıdır, bunu temizlemeye çalıştığı mayın bölgelerinde gerçekleştirmeye çalışır. Kendi ömür alanını oluşturmanın çabasını verirken, çapraz ateşin maksadı haline gelir.

Senaryosunu Yılmaz Güney’in yazdığı birebir vakitte da başrolünde yer aldığı üretim, bir kaçakçının hayatının anlatması üzerine sansür kurulu tarafından üç kez yasaklandı. Ülkemizde tartışmalara neden sinemadan kimi sahneler de çıkartıldı.

Cabbar, eski bir faytonun iki atıyla, borç içindeki karısı, yaşlı annesi ve beş çocuğunu geçindirmek için çırpınmaktadır. Gecekondu mahallesindeki ömürleri, büyük bir yoksullukla doludur ve borçlarını ödemek için uçan kuş bile kalmamıştır. Tek umudu, daima satın aldığı piyango biletleridir. Lakin, bir trafik kazasında, bir arabanın çarpması sonucu atlardan biri hayatını kaybeder. Yeni bir at almak için tüm kapıları çalar ve konutundaki birkaç eşyayı satar. Lakin, parayı topladığında, fayton ve öteki at, alacaklıları tarafından satılmıştır. Cabbar, başından beri define aramaya ikna etmeye çalışan hamal Hasan’ın ısrarı ve güçlü bir hacının onayıyla, define aramaya karar verir.

Politik Türkiye sinemasının birinci örneği olarak tarihe geçen Umut sinemasının çekimleri gerçekleştikten sonra gösterime girdiğinde sansürle karşılaşmıştı. 

Zengin-fakir çelişkisini aktarılan sinema, sabah namazının güneş doğarken kılınması sakıncalı bulunarak engellendi. Ancak sinemaya 2. Adana Altın Koza Sinema Festivali’nde üç ödül verildi. Restore edilen sinemanın yeni hali 2015 yılında Memleketler arası Sinema Festivali’nin klasikler kısmında gösterilmiştir.

Türk sinemasının kıymetli yapıtlarından biri olan ‘Otobüs’, 1974 yılında Tunç Okan’ın birinci direktörlük tecrübesi olarak karşımıza çıkar. Gösterimi uzun mühlet yasaklanan bu sinema, köylerinden öbür bir yer görmemiş bir otobüs dolusu insanın İsveç’e kaçak emekçi olarak gitme kıssasını husus alır. Stockholm’e varışları sonrası yaşadıkları şaşkınlığı, çaresizliği, imkansızlığı ve şokları Doğu-Batı ekseninde ele alır. Sinema müziğinin Zülfü Livaneli imzası taşıdığı bu eser, Tunç Okan’ın oyunculuk mesleğinden direktörlüğe geçişini simgeler.

Yönetmen Tunç Okan’nın birinci uzun metrajlı sinema sineması olan Otobüs filmi “Türk insanını aşağıladığı” gerekçesiyle sansürlendi. Ülkemizde uzun bir mühlet gösterimi yasaklanan filmin yurt dışına çıkarılması da yasaklandı. Otobüs, yıllar sonra Danıştay kararıyla ülkemizde gösterime girebildi.

Neden Yasaklandı?

Yılmaz Güney’in kaleminden çıkan ve Bilge Olgaç’ın direktör koltuğunda oturduğu ‘Bir Gün Mutlaka’ sineması, afiş yapıştırma esnasında hayatlarını kaybeden üç emekçinin dramatik öyküsünü beyaz perdeye taşıyor. Lakin sinema, politik ögeleri nedeniyle sansüre uğradı ve yasaklandı. Sinemanın birtakım kısımları çıkarıldıktan sonra, Danıştay’ın kararıyla seyirciyle buluşma fırsatı elde etti.

Neden Yasaklandı?

Vedat Türkali’nin kaleminden çıkan ve Süreyya Duru’nun direktörlüğünü ve yapımcılığını üstlendiği Kara Çarşaflı Gelin sineması, Merkez Sansür Şurası’nın kararıyla yasaklandı. Sinema, sansür pürüzü nedeniyle Antalya Sinema Şenliği’nde izleyiciyle buluşamadı. Fakat bu yasak, Danıştay 12. Dairesi’nin üç ay sonraki yürütmeyi durdurma kararıyla sona erdi.

Neden Yasaklandı?

1980 öncesi Türkiye’sinde emekçilerin hak arama uğraşları devrin siyasi gerginliklerinin anlatıldığı imal, ‘sendikal gayret ve personel direnişlerini anlattığı’ gerekçesiyle yasaklandı. Lakin sinema milletlerarası şenliklerde çok büyük ilgi gördü. Üretime verilen yasak ise Danıştay kararıyla kaldırıldı.

Neden Yasaklandı?

Derdim Dünyadan Büyük isimli üretim, ünlü direktör Şerif Gören’in ustalıkla yönettiği ve unutulmaz sanatçı Orhan Gencebay’ın başrolde yer aldığı bir sinemadır. Birinci kere politik bir gayret içinde gösterilen bu sinema, makul sebeplerden dolayı yasaklanmış ve görüntü kasetlerinin dağıtımı durduruldu. Gören, bu durum karşısında ‘Halkı silahlı isyana teşvik etmek’ suçlamasıyla yargılandı.

Neden Yasaklandı?

Orhan Kemal’in Bereketli Toprak Üzerinde isimli yapıtından uyarlanan ve Erden Kıral direktörlüğündeki sinema, periyodun sıkıyönetimi nedeniyle yasaklandı. Çukurova’da yaşayan ve kuvvetli şartlarda çalışmak durumunda kalan çalışanların hayat kıssasını anlatan bu sinema, Avrupa’da ‘En Âlâ Film’ mükafatını kazandı fakat, Türkiye’deki izleyicilerle buluşması tam 28 yıl sürdü.

Film, sıkıyönetim altındaki 1980’ler Türkiye’sinde geçer ve cezaevinden kısa periyodik müsaadeyle çıkan beş mahkûmun konuta dönüş seyahatini anlatır. Her biri, kendi geçmişi ve toplumsal baskılarla yüzleşirken, Türkiye’deki siyasi baskı, feodal nizam ve ferdî özgürlük çabası sinemada dikkat cazip halde işlenir. Darbeden çabucak sonra çekilen ve cezaevinden süreksiz olarak bırakılan mahkumlardan biri olan Seyit Ali’nin kıssasına odaklanan yapım  2014’teki ikinci ödüle kadar 32 yıl boyunca Türkiye’nin tek Altın Palmiyeli sineması olarak tarihe geçti.

1983 yılında Memleketler arası Berlin Sinema Festivali’nde dört ödül alan Yol sineması, Türkiye’yi ‘kötü’ gösterdiği iddiasıyla yasaklandı. 1982 yılında Cannes Sinema Festivali’nde Altın Palmiye’yi kazanan, beş yıl ülkemizde yasaklı kaldı. Yol sineması tam 17 yıl sonra Türkiye’de gösterime girdi.

Rıfat Ilgaz’ın kaleminden çıkmış birebir isimli romanın beyaz perdeye aktarıldığı başyapıt, Yusuf Kurçenli’nin usta senaryo müellifliği ve Tarık Akan’ın baş döndürücü performansıyla hayat bulmuştu. 90’lı yılların birinci yasaklanan sineması olmasına rağmen, Adana Altın Koza ve İstanbul Sinema Şenlikleri’nde birçok ödül kazanmayı başarmıştır. Sinemanın odak noktası, İkinci Dünya Savaşı devrinde yaşanan sansür olayları sonucunda yapıtları toplatılan öğretmen ve şair Mustafa Ural’ın etkileyici kıssasıdır.

Küçük Hejar’ın tüm ailesini kaybetmesi ve emekli yargıç Rıfat Bey’in hayatlarının İstanbul’da kesişmesi üzerine odaklanan bir öykü. Akrabası tarafından bir avukatın meskenine bırakılan Hejar, Kürt kökenli bir kızdır. Lakin, meskende barınan iki militanın polis baskını sonucu hayatını kaybetmesi üzerine, Hejar komşu daireye, cumhuriyet prensiplerine sıkı sıkıya bağlı olan emekli hakim Rıfat Bey’in yanına sığınır. Rıfat Bey, başlangıçta Hejar’ı sırf süreksiz olarak himaye edeceğini düşünür ve her uyuşmazlıkta onu yetkililere ihbar etmeyi düşünür. Lakin vakitle, Türkçe bilmeyen Hejar ve Kürtçe bilmeyen Rıfat Bey’in birebir çatı altında yaşamaları kaçınılmaz olur.

Handan İpekçi’nin yönettiği sinema Antalya Altın Portakal Sinema Festivali’nde En Güzel Sinema ve En Güzel Senaryo dahil olmak üzere aday olduğu 5 koldaki bütün mükafatları aldı. Ancak BKM üretimi olan bu film, bir yıl sonra ‘Kürtçülük propagandası’ yapıldığı ve ‘Türk polisine hakaret edildiği’ iddiasıyla yasaklandı.

Vakfıkebir sakinlerinin yıllardır denize girip eğlendiği, futbol oynadığı ve horon teptiği Dutluk Plajı, artık kasabanın tek denize açılan noktası haline geldi. Bu durumun sebebi, kıyının çabucak yanı başında devam eden otoyol inşaatı. Üretim sürecinde denize atılan kayalar, birçok koyun, kumsalın, doğal limanın ve balıkçı barınağının kaybolmasına yol açtı ve bu durum hala devam etmekte. Bu belgesel, Karadeniz halkının, otoyol inşaatı sebebiyle denizle olan bağının kopma kıssasını anlatıyor.

Karadeniz Kıyı Yolu projesi, Düş Arza Köksal’ın belgeseli Son Kumsal ile gündeme geldi. Lakin, belgeselin İnebolu ve Abana’daki gösterimleri durduruldu. Bu belgesel, TRT tarafından düzenlenen ulusal belgesel müsabakasında amatör kategoride birincilik elde etti. Ama, yayın haklarını satın alan TRT, bu belgeseli ekranlara getirmedi. Bu durum, projenin ve belgeselin kamuoyunda tartışılmasına yol açtı.

Psikiyatrist Şehnaz, İstanbul’da rahat bir hayat ve dışarıdan bakıldığında kusursuz görünen bir evlilik içerisindeyken, hizmet için bir kasabaya atanır. İstanbul’da geçirdiği hafta sonları ve kasabada hizmet verdiği hafta içleri ortasında mekik dokurken, içinde bir mutsuzluk hisseder. Geçmişte yaşadığı dehşetler ve acılar hala onunla birliktedir. 16 yaşında zorla evlendirilmiş olan Elmas ile karşılaştığında ise, geçmişiyle yüzleşmek zorunda kalır. Elmas, Şehnaz’ın geçmişte sakladığı endişeleri ve acıları tekrar gün yüzüne çıkarır.

Yeşim Ustaoğlu’nun kaleminden çıkan ve direktör koltuğunda oturduğu Tereddüt Filmi, Sınıflandırma Kurulu karşısında sevişme sahneleri sebebiyle ‘+18 sınıflandırması’na tabi olmamak ismine sansüre uğrayarak beyaz perdeye çıktı. Katıldığı birçok şenlikten mükafatla dönen bu sinema, uygulanan sansür sebebiyle tenkitlere maruz kaldı.

Kadrosunda İlyas Salman, Ömür Arpacı, Kanbolat Görkem Arslan, Volga Sorgu, Kuzey Yücehan Sevgican, Levent İdem, Evin Örnek, Zeynep Elçin, Rügeş Kırıcı, Ulaş Kaya gibi isimleri bulunduran üretimde belediye liderlerinin da rol alması dikkat çekti. Üretimin konusu da şu formda; Başkanlık seçimlerini kazanan Hıdır Canlı, iktidar partisinin adayı olarak koltuğa oturmuştur. Yeni liderin önünde, rant çatışmaları, uyumsuz sağ parti talepleri ve manipüle edilmiş halkın legal protestoları üzere pürüzler bulunmaktadır. Sinema, mahpustan yeni çıkmış Şilan’ın bir direktörün otomobiline otostopla bindiği sahneden başlar ve Türkiye’deki belediyelerin işleyişi, güç bağlantıları, rant çatışmaları ve bir toplumun nasıl oyuna getirildiğini, Ovacık üzere bir ilçede komik bir lisan ile anlatır.

Kültür ve Turizm Bakanlığı Telif Hakları Genel Müdürlüğü İstanbul Telif Hakları ve Sinema Müdürlüğü, “Her devranın bir zübüğü vardır” sloganıyla izleyiciyle buluşmaya hazırlanan ‘OY’una Geldik’  filminin vizyonunu yasakladı. Kültür ve Turizm Bakanlığı’nca yayınlanan metinde, sinemanın ticari dolanıma ve gösterime sunulmasının oy birliği ile uygun görülmediği tabiri yer aldı.