Türkiye, tarihi boyunca büyük felaketler, krizler ve dönüşümler yaşamış bir ülke olarak, toplumsal travmaların tesirlerini kuşaklar boyunca taşıyan bir hafızaya sahiptir. Sarsıntılar, ekonomik krizler, siyasal çalkantılar, savaşlar ve kitlesel göçler, sırf bireylerin değil, kolektif belleğin de temel ögelerinden biri haline gelmiştir. Bu travmaların nasıl hatırlandığı, nasıl aktarıldığı ve toplumu nasıl şekillendirdiği kıymetli bir sorudur. Fakat daha kritik olan, bu travmaların tekrarlanmasını önlemek için ne derece aktif sistemler geliştirildiğidir.
1. Toplumsal travmaların ruhsal ve sosyolojik etkileri
Toplumsal travmalar, ferdî seviyede post-travmatik gerilim bozukluğu (PTSB), anksiyete ve depresyon üzere ruhsal sıkıntılara yol açarken, toplumsal seviyede kolektif kimlik, aidiyet duygusu ve itimat algısını değiştirir. Örneğin:
-
1999 Gölcük Depremi, Türkiye’de doğal afetlerin sırf fizikî değil, ruhsal tesirlerini de gözler önüne serdi. Fakat 24 yıl sonra yaşanan 2023 Kahramanmaraş Depremleri, geçmişten alınmayan derslerin bir kere daha acı sonuçlara yol açtığını kanıtladı. Bu, yalnızca mühendislik eksikliği değil, kolektif bellek ve karar alma düzeneklerinin işleyiş biçiminin de bir göstergesidir.
-
Toplumda kronikleşen kriz kültürü, daima bir belirsizlik ortamı yaratmaktadır. Türkiye’de ekonomik krizlerin tesirleri sırf satın alma gücüyle sonlu kalmamış, sosyolojik düzlemde bir “gelecek kaygısı” ve “toplumsal depresyon” oluşturmuştur.
Psikolog Pierre Janet, travmatik olayların bastırılmasının ilerleyen devirlerde toplumda tekrarlayan krizlere yol açabileceğini savunur. Türkiye’de de emsal bir durum görülmekte; geçmişte yaşanan afetlerden ve krizlerden ders alınmadığında, yeni olaylar misal sonuçlara yol açmaktadır. Bu bağlamda, toplumsal travmaların sırf bir felaketin akabinde anımsanması değil, kalıcı tahlil siyasetlerine dönüşmesi gerekmektedir.
2. Kolektif bellek: Geçmiş nasıl hatırlanır?
Kolektif bellek, ferdî anılardan farklı olarak, toplumların geçmişi nasıl hatırladığı ve aktardığı ile ilgilidir. Maurice Halbwachs’a nazaran, bellek kişisel değil, toplumsal bir olgudur. Türkiye’de bu bağlamda üç temel bellek çeşidi öne çıkar:
-
Resmi Bellek: Devletin eğitim müfredatı, anma merasimleri ve tarih yazımı yoluyla şekillendirdiği kolektif hafızadır. Fakat resmi bellek, birçok vakit travmatik olayların sorumlularını göz gerisi ederek eksik bir tarih anlatısı oluşturur.
-
Halk Belleği: Anlatılar, ağıtlar, edebiyat, müzik ve sanat yoluyla aktarılan hafızadır. Örneğin, Maraş Depremi’ne ait ferdî anılar halk anlatılarıyla birleşerek kalıcı hale gelir. Fakat bu bellek çeşidi, resmi bellekle birçok vakit çelişir.
-
Medyatik Bellek: Dijital çağda, toplumsal medya ve görsel medya kolektif belleğin yeni taşıyıcılarıdır. Kriz anlarında toplumsal medya paylaşımları, travmaların nasıl hatırlanacağını belirler. Fakat, hatırlama biçimi algoritmaların ve tanınan anlatıların tesiriyle şekillendiğinden, bir olayın yalnızca makul tarafları ön plana çıkartılabilir.
Türkiye’de bu üç bellek tipi sıklıkla çatışma halindedir. Resmi telaffuz ile halkın hafızası ortasında farklılıklar olduğunda, toplumsal travmaların tesiri daha derin ve karmaşık hale gelir.
3. Travmalardan ders çıkarmak: Unutmak mı hatırlamak mı?
Travmaların kolektif bellekte nasıl ele alındığı, bir toplumun geleceğe nasıl baktığını belirler. Örneğin:
-
1939 Erzincan Depremi ve 1999 Gölcük Depremi, yapı güvenliği ve afet idaresi konusunda dersler çıkarmamız gereken olaylardı. Lakin her büyük sarsıntı sonrası yaşanan ihmaller, kolektif unutkanlığın bir göstergesi olarak karşımıza çıktı.
-
12 Eylül 1980 Darbesi ve 15 Temmuz 2016 Olayları, siyasi travmaların jenerasyonlar boyunca nasıl taşındığını gösterdi. Bu olaylar sadece yaşayan bireyleri değil, sonraki jenerasyonları da etkileyerek, siyasal kutuplaşmayı derinleştirdi. Lakin buradaki kritik soru şudur: Bu travmalar sadece ideolojik anılar mı yaratıyor, yoksa gerçek manada dersler çıkarmamızı sağlıyor mu?
Toplumlar, travmalarını gerçek tahlil edip, kalıcı tahliller ürettiklerinde kolektif belleği iyileştirebilirler. Örneğin, Almanya’nın Holokost’u unutmamak üzerine inşa ettiği eğitim ve anma siyasetleri, tarihi travmalarla yüzleşmenin bir modelidir. Türkiye’de ise benzeri bir hafıza siyaseti şimdi gelişmemiştir.
4. Tahlil ve gelecek perspektifi: Travmalardan güçlenerek çıkmak
Toplumsal travmaların tesirlerini azaltmak için:
Psikososyal Takviye Programları yaygınlaştırılmalı ve afet sonrası travma terapisi, ferdi değil toplumsal ölçekli bir yaklaşım olarak ele alınmalıdır.Eğitim Müfredatında toplumsal travmalar, objektif ve bilimsel bir halde ele alınmalı, yalnızca resmi telaffuzlara bağlı kalmadan farklı perspektifler sunulmalıdır.Anma ve Hafıza Mekanizmaları oluşturularak, geçmişin unutulması değil, ders çıkarılması sağlanmalıdır. Türkiye’de bu alanda büyük bir eksiklik bulunmaktadır.Toplumsal Dayanıklılık Politikaları geliştirilmeli; krizlere hazırlıklı, dayanışma kültürünü güçlendiren ve kriz sonrası düzgünleşme süreçlerini hızlandıran sistemler inşa edilmelidir.
Türkiye’nin tarihi, kayıtların ne yazık ki tanıklık ettiği derin yaralarla şekillenmiş bir geçmişe sahip.
Bu yaralar, bazen bir toplumun kolektif hafızasında silinmeyecek izler bırakmış, bazen de acılar, dehşetler ve kayıplar, jenerasyonlar uzunluğu aktarılmıştır. Geçmişin travmalarını yanlışsız bir biçimde ele almak, yalnızca acıların hatırlanması değil, bu acıların, hatırlanarak toplumun şuurlu bir formda geleceğe taşınması sürecidir. Lakin bu sürecin en kritik noktası, geçmişin yalnızca travmalarla anılmaması, birebir vakitte bu travmaların ne halde yönetilmesi gerektiğiyle ilgilidir. Bu idare, toplumların sırf travmalarından ders çıkarmakla kalmayıp, bu dersleri gelecekteki toplumsal yapılarında, eğitim sistemlerinde, hukuklarında ve insan hakları temellerinde uygulamaları gerektiğini söz eder.
Unutmak, tahminen de geçmişin en tehlikeli yanıdır. Zira unutulan bir travma, yine yaşanma potansiyeline sahiptir. Bu, toplumsal hafızanın zayıflamasıyla birlikte, eski yanılgıların ve yanlışların bir gün tekrar karşımıza çıkabileceği gerçeğini barındırır. Ve daha da değerlisi, unuttuğumuz her travma, bu yanılgıların toplum üzerinde kalıcı izler bırakmasının önünü açar. Geçmişin travmalarını hatırlamak ve onları gerçek bir formda yönetmek, sadece acıları anmakla değil, tıpkı vakitte bu acıların tekrar yaşanmaması için önlemler almakla ilgilidir.
Bu önlemler, toplumların ve bireylerin hayatta kalma uğraşını direkt etkileyen, insan hayatını en kıymetli varlık olarak kabul eden, her türlü istismarı ve ihmali önleyici tedbirlerle pekiştirilmelidir. İnsan hayatı, bazen kıymeti en kolay unutulan ve en kolay harcanan şey haline gelebiliyor. Ama bir toplumun, geçmişindeki travmalardan ders almadığı, ihmallerin ve kusurların daima tekrarlandığı bir ortamda, insan hayatının bedeli yalnızca bir istatistikten ibaret kalır. Unutulmamalıdır ki, geçmişin unutturulmaya çalışılan acıları, bir gün yine can alabilir. Ve bir toplum, lakin yanlışlarını hatırlayarak, acılarına karşı gerçek tedbirleri alarak ve geleceği inşa ederken geçmişi rehber alarak daha sağlıklı bir geleceğe adım atabilir. Bu, insan hayatını ucuzlatan değil, bedelini her manada artıran bir toplum yaratma yoludur.
X
Bu makalede öne sürülen fikir ve yaklaşımlar büsbütün muharrirlerinin özgün fikirleridir ve Onedio’nun editöryal siyasetini yansıtmayabilir. ©Onedio
