Terapi Botuna Ne Anlatılır ki? Yapay Zeka Destekli Ruh Sağlığı Uygulamaları Gerçekten İşe Yarıyor mu?
Günlerden bir gün moralin bozuk. Kafanı meşgul eden şeyler var. Telefonunu açıyorsun ve bir uygulama sana şöyle diyor: “Merhaba, bugün nasılsın? Hislerini paylaşmak ister misin?” Psikolog değil. İnsan da değil. O bir yapay zekâ.
Yapay zekâ takviyeli terapi uygulamaları son yılların en süratli yayılan zihinsel sıhhat trendlerinden biri. Hakikaten işe yarıyorlar mı? Ve onlara ne kadar güvenmeliyiz?
Önce Tanışalım: Bu Botlar Ne Yapıyor?
“Therapy Bot”, “AI Therapist”, “CBT Coach” üzere isimlerle anılan bu dijital araçlar, bilişsel davranışçı terapi (CBT) temelli bir halde, kullanıcıların hislerini tanımlamasına, fikir kalıplarını fark etmesine ve gerilimle başa çıkmasına yardımcı olmayı amaçlıyor.
En tanınan örneklerden kimileri şunlar:
Woebot: Stanford Üniversitesi’nden çıkan bu chatbot, kullanıcılarla günlük olarak konuşarak onları destekliyor.
Wysa: Anonim dayanak sağlayan diğer bir tanınan AI “arkadaş”.
Replika: Toplumsal duygusal etkileşim kurabilen AI karakterleriyle daha dostça bir yaklaşım sunuyor.
Uygulamaların birçok “Ben psikolog değilim, sadece yardımcı olmaya çalışıyorum” demeyi ihmal etmiyor. Ancak birçok kullanıcı için bu kadarı bile kâfi. “Terapi benzeri” bir tecrübe sunmakla gerçek bir terapötik süreç yürütmek ortasında önemli farklar var. Zihin sıhhati, süratli tahlillerle “halledecek” bir sıkıntı değil; bilakis, vakit, itimat, açıklık ve insani bağ gerektiren bir süreç. AI takviyeli terapiler ise, bu bağları kurmak yerine onları taklit ediyor.
Duygulara “Veri” Olarak Bakmak Ne Kadar İnançlı?
Yapay zekâ, hislerimizi birer data noktası olarak okur.
Üzgünüm → Teklif: Bir nefes idmanı dene.Kaygılıyım → Teklif: Bu kanıyı yine çerçevelendir.
Peki ya karmaşa? İnsan hisleri bazen iç içedir. Hem kırgın hem öfkeliyizdir. Hem ağlamak isteriz hem susmak. Bunu yalnızca bir etiket ya da emojiyle anlatmak kâfi midir?
AI, belirsizliğe tolerans gösteremez. Net input ister. Halbuki terapi süreci bazen tam da belirsizlikte, sessizlikte, “bilmiyorum” dediğimiz anlarla da ilerler. İşte yapay zekanın en büyük sonu burada: İnsani karmaşıklığa sabrı yok.
Neden Bu Kadar Süratle Yayılıyorlar?
1. Erişilebilirlik: Terapiste ulaşmak değerli ya da sıkıntı olabilir. Lakin bir uygulama 7/24 cebinizde.
2. Stigmasız Dayanak: “Psikoloğa gidiyorum” demek birtakım kültürlerde hâlâ yargılanmaya açık. Halbuki botlarla konuşurken kimse yargılamıyor. Kimse bilmiyor.
3. Anında Karşılık: Gece 3’te korku atağı mı geldi? AI botlar o anda orada. Birkaç nefes idmanı, bir cümlelik “reframing” ve… tahminen biraz rahatlama.
4. Takip Özelliği: Birtakım uygulamalar duygudurum günlüğü tutmanı sağlıyor. Hangi günlerde daha huzurlu olduğunu grafiklerle görüyorsun.
Gerçeklikten Kaçış mı, İnançlı Alan mı?
Bu uygulamalar bazen de gerçek problemlerle yüzleşmekten kaçışın yeni yollarına dönüşebilir. Zira bir yapay zekaya ‘iyiyim’ demek kolaydır. O sana bakmaz, yüzünü okumaz. Bazen bir beşere anlatmak daha sıkıntı fakat daha iyileştiricidir.
Kullanıcılar, bu sistemleri “kolay ulaşılabilir” olduğu için kullanırken aslında daha derin, esaslı bir yardıma muhtaçlık duyduklarını fark etmeyebilirler. Bu da şu riski doğurur:Terapiye ulaşmak yerine, terapi fikrinin yerine geçen lakin yetersiz kalan sistemlere bağımlı hale gelmek.
Peki Ya Sınırlılıkları?
İnsan Değil: AI, empati kuramaz. Ses tonunu, beden lisanını, ağlamanı göremez. Seni “gerçekten” anlayan biriyle konuşma tecrübesini taklit edemez.
Gizlilik Problemi: Verilerin bulutlara uçuyor. Duygusal olarak en kırılgan hâlini paylaştığın bir uygulama, bilgilerini üçüncü taraflarla paylaşıyor olabilir. Kapalılık siyasetleri dikkatle okunmalı.
Teşhis Yetkisi Yok: AI terapistleri, depresyon, anksiyete, travma üzere durumları teşhis edemez. Yalnızca takviye sunar. Gerçek bir teşhis ve terapi planı için profesyonel kaide.
Psikolojiyi Bireyselleştirirken Ne Kaybediyoruz?
AI tabanlı uygulamalar şahsa özel teklifler sunma savında. Fakat bu ‘kişiye özel’ yapı, ilişki odaklı değil algoritma odaklı çalışıyor.
Örneğin:
Seni üzgün buluyor. Geçmişe bakmadan, münasebet dinamiklerini sormadan, “bugün bu alıştırmayı dene” diyor. Halbuki insan terapistiyle kurduğun bağ, yalnızca bugünü değil, geçmişini, aileni, kültürünü, bağlanma biçimlerini de kapsar. Elhasıl, AI terapiler bizi ferdi olarak güçlendiriyor üzere görünse de bizi ilişkisel derinlikten uzaklaştırabilir. Çünkü insanı yalnızca birey değil, bir bağlamın, bir geçmişin, bir ağın modülü olarak ele almaz.
Terapi Yerine Geçmez, Ama…
AI dayanaklı terapi uygulamaları, bilhassa terapiye erişimi olmayan ya da sürece yabancı olanlar için bedelli bir adım olabilir. Fakat tam manasıyla “terapi” değildir.
İlk yardım çantası üzeredir, yani krizde işe fayda fakat kırık kemikleri saramaz. Şayet ruhsal olarak zorlanıyorsan AI uygulamalar bir başlangıç olabilir. Ancak derine inmek, çocukluk yaralarını keşfetmek ya da ilişkisel travmalarla çalışmak için bir insan eli gerekir.
Bugünlerde artık mental sıhhat artık bir “wellness ürünü” olarak paketleniyor. Ruhsal düzgün oluş, abur cubur üzere tüketiliyor: Meditasyon uygulamaları, motivasyon alıntıları, 3 dakikalık duygusal takviye seansları… Hepsi düzgün niyetli üzere lakin birebir vakitte ticarileştirilmiş. Yapay zekâ dayanaklı terapi araçları, bu ticarileşmenin en yeni yüzlerinden biri olabilir. Zira “öz şefkat” bile bir abonelik modeline dönüştü. Haftalık ruhsal durumunu takip etmek istiyorsan: Ayda 9,99 dolar.
Evet, bu uygulamalar; bilhassa yalnız hisseden, terapiye ekonomik yahut kültürel erişimi olmayan biri için kıymetli bir başlangıç sunabilir. Fakat unutmamak gerekir ki: Yapay zekâ bir dost üzere davranabilir, lakin dost değildir. Terapi üzere görünebilir, fakat terapi değildir.
İyileşmek için hâlâ birinin bizi duymasına, görmesine, seninle gerçek bir bağ kurmasına muhtaçlığımız var. Sizce?
X
Bu makalede öne sürülen fikir ve yaklaşımlar külliyen muharrirlerinin özgün fikirleridir ve Onedio’nun editöryal siyasetini yansıtmayabilir. ©Onedio
