Soyut dışa vurum resmi sanatçı değil eleştirmen yapıyor!
Başlık birinci bakışta metafor üzere gelebilir, lakin bilhassa soyut dışa vurum fotoğraf sanatının günümüze kadar gelen büyük tesirinin ardındaki gerçeği tam olarak tabir etmektedir. Hakikaten de soyut dışa vurum usulü neredeyse tümüyle eleştirmenler vasıtasıyla yer bulmuştur. Batı bu absürt bahiste çok yorum yapmıştır. Artık bu mevzuda Britannica’nın resmi sitesinde kayıtlı bilgilerden aktarma yaparak mevzuya gireyim.
“Zevk, tenkit ve yargı”
(Donald Judd)
“20. yüzyılın sonunda avangardizm birçok açıdan akademik, rutin ve tekrarlayıcı hale geldi. Sanatkarlar -belki de en kayda paha olarak 1960’lardan itibaren Donald Judd, Joseph Kosuth, Robert Morris ve Robert Smithson- ne kadar eleştirel yazı yazarlarsa yazsınlar, sanatları ve fikirleri süratle asimile oldu, modaya uygun, pazarlanabilir ve prestijli hale geldi. Birtakım eleştirmenler için olayların bu biçimde gelişmesi şaşırtan değildi. Daniel Bell’in Kapitalizmin Kültürel Çelişkileri’nde (1979) belirttiği üzere, avangard sanatçı “izleyiciyi ve pazarı süratle şekillendirir”. Bell’e nazaran, yeninin şaşkınlığı ve şoku, sanatsal ve insani hakikate yönelik derin tasadan çok kapitalist ivmeyle beslenen moda yeniliğe dönüşüyor ve bu da onu tabir etmenin yenilikçi yollarına yol açıyor.”
“The Rise of the Çağdaş Arka Market (1992) adlı kitabında gazeteci Peter Watson, sanat tenkidinin, ne kadar yüksek fikirli olursa olsun, hakim tüketim toplumunun bir kesimi olan sanat piyasasına hizmet ettiğine işaret eder (Özellikle 1980’lerdeki sanat patlamasından sonra yaygınlaşan bir gerçeklik.). Watson, kapitalist bir toplumda sanatın her şeyden evvel lüks bir meta olduğunu ve sanat tenkidinin de buna yönelik bir beğeni yaratmak için tasarlanmış bir ambalaj olduğunu öne sürer.”
Aesthetics – Taste, Criticism, Judgment | Britannica
Bu kısmı daha kolay hale getirelim; altmışlı yıllardan itibaren soyut sanat avangard yani yenilik ismi altında şaşırtıcılık, şok etme mantığına dayanan ve sanatsal bir tasa olmadan yapıtlar üretilmiştir. Kısa müddet sonrasında soyut sanat, büsbütün ticari pazarlanabilir bir metaya, bir moda eserine dönüşmüştür. Fakat üstteki yazılarda asıl dikkat cazibeli sözler sanat eleştirisiyle ilgilidir. Sanat eleştirisi, ne kadar yüksek fikirli, felsefi izahları olursa olsun, büyük paralarla sanat piyasasına giren insanlara hizmet eder hale gelmiştir. Kısaca Watson’un söylediği üzere “sanat eleştirisi bu kesite yönelik beğeni yaratmak için tasarlanmış bir ambalaj” haline dönüşmüştür.
Sonuç olarak bu durum o kadar ileri boyutlara ulaşmış ki başlıkta da söylediğim üzere sanat yapıtını sanatkarlar değil, eleştirmenler yapar noktasına gelmiştir.
(Willem de Kooning)
O kadar ki sanatkarlar adeta eleştirmenlerin dediklerini yapan ve onlara çalışan çalışanlar durumu düşmüştür. Günümüzde çok ünlü ve yüksek fiyatlara satılan soyut dışa vurum yapıtların ardında bunun izlerini görmek çok kolaydır. Artık tam da bu hususta çarpıcı bir örnek vereyim. The New Yorker mecmuasının Amerika’nın en büyük sanatkarı olarak ilan ettiği Willem de Kooning’in bu statüye gelişinin öyküsünü Eric R. Kandel’in kitabından aktarayım.
“Meyer Schapiro 1952’de Kooning’in atölyesini ziyaret etti. Ressamın Kadın 1 tablosu konusunda çok üzgün olduğunu görmüş. Kooning, üzerinde bir buçuk yıl çalıştıktan sonra tabloyu terk etmişti. Kanepenin altından çıkarıp Schapiro’ya gösterdiğinde, sanat tarihçisi tabloya hayran kalıp tablodan o denli etraflı bahsetmiş ki Kooning kendi gücünün farkına varmış. Kooning fotoğrafın çoktan bittiğine, üstelik şaheser olduğuna kanaat getirmiş. Kooning’i en büyük Amerikan ressamı kabul eden, ayrıyeten Pablo Picasso ile Henri Matisse’in gerisinden yirminci yüzyıl sanatkarlarının en büyüğü sayan The New Yorker sanat eleştirmeni Peter Schjeldahl, Shapiro’nun bu ziyareti için “tarihin en talihli atölye ziyareti” der. Eric R. Kandel. Sanatta ve Beyin Biliminde İndirgemecilik. S 95
Görüldüğü üzere olay tüm duygusallığıyla aktarılmış. Detaya girelim: Kooning bir yapıtı üzerinde bir buçuk yıl uğraşmış-ki o denli bir görsel için bu uzun bir süredir- aşikâr ki bir türlü istediği üzere olmamış. Sonunda vazgeçip bırakmış ve divanın altına atmış. Onu ziyarete gelen eleştirmen Schapiro bu yapıtı görmek istemiş. Gördükten sonra işi gereği retoriği güçlü olan eleştirmen, kendince yapıtı o denli bir anlatmış ki Kooning nasılsa, kendinde göremediği gücü fark etmiş ve yapıtın çoktan bittiğine kanaat getirmiş. Durum çok tuhaf değil mi? O denli ya, Kooning bir şeye benzemedi, âlâ bir şey olmadı diyerek terk ettiği yapıtla ilgili şok bir aydınlanma yaşıyor. Ve de eleştirmen Shapiro o terkedilen yapıtın tek bir noktasını değiştirmeden onu tarihi başyapıt statüsüne taşıyor. Düşünsenize şayet Shapiro’nun “tarihin en talihli atölye ziyareti” olmasaydı, Kooning muhtemelen bir mühlet sonra beğenmediği yapıtını değiştirir üzerine diğer bir fotoğraf bile yapabilirdi. Fakat sanatkarına nazaran çok başarısız bu yapıtı baht yapıtı gören Schapiro bir sanat şaheseri haline getirmiştir. Artık söyleyin bakalım: Bu başyapıtı kim yaptı? Mantıken karşılık kolay, aslında bu yapıtı Kooning değil eleştirmen Meyer Schapiro yapmıştır.
Bir öbür örnek; evvelki kısımda bahsettim: Arayış içerisinde çok ıstıraplar yaşayan Jackson Pollock’u da Eleştirmen Clement Greenberg en üst doruğa taşımıştır.
(Jackson Pollock)
Amerikalı müellif David P. Goldman’ın bahisle ilgili evvelki kısımda verdiğim cümlesini tekrar vereyim:
“Soyut izlenimcilerin ününü sağlayanlar ideologlar, yani eleştirmenlerdi, en ünlü örnek ise Clement Greenberg’in Pollock’a sponsor olmasıdır.” Her neyse bu hususta örnek çoktur. Britannica, Amerikalı muharrir Tom Wolfe’un bu durumla ilgili yorumunu aktarmıştır.
“Greenberg ve Rosenberg’in gücü hakkında yazan Wolfe, onların sadece çağdaş sanatın muhakkak bir okuması için bir dava oluşturmadıklarını, lakin etkilerinin o kadar büyük olduğunu savunuyor ki, çağdaş ressamlar itaatkâr bir biçimde fikirlerine boyun eğdiler. Teorik müdahale, sanatsal pratiğin manipülatif denetimi haline geldi.
Art criticism – Rosenberg, Alloway, Analysis | Britannica
Görüleceği üzere spor tabiriyle söylersek, sanat dünyası adeta bir “eleştirmenler ligi” haline gelmiş. Şampiyon ya da üst sıralardaki eleştirmenler sanatçı dahil tüm sanat dünyasına taraf veren ve kararları sanat geçekliği kabul edilen otorite olmuşlar. Bu tartışmalı sistem, sanat literatürüne ikon olan sanatkarlar kazandırmıştır. Münasebetiyle o periyottaki zihniyetin içeriksiz destekleri her ne kadar tabanını kaybetmiş olsa da manipülatif tesirini günümüzde de çok güçlü bir biçimde sürdürmektedir.
Sanatın üzerindeki bu negatif manipülasyon sırf bunlarla kalmadı. Seksenli yıllardan itibaren telekomünikasyon, teknolojisi çok gelişti. Buna bağlı olarak oluşan toplumsal medya sayesinde aslında kullanılmakta olan reklam tekniğiyle algı oluşturmak sürat kazandı. Bu yolla bilhassa şaşırtma, şok etme gayeli pop arka, Op arka üzere usullerle geniş kitlelerin anlayabileceği birçok değişik çalışmalarla sanata çok ilgili olmayan kitleleri de artlarını almayı başardılar. Böylelikle sanatın kıymetlendirilmesi ve denetimi satıcılarla güçlü alıcıların eline geçti. Tabi kaçınılmaz olarak birçok sanatçı da eleştirmenler de bu sisteme boyun eğip bağımlı hale geldiler ve o denli üretimler yaptılar.
Sanat eleştirmenleri artık makul bir sanatkardan çok bahis ettikleri sanatçıyı ve yapıtlarını övme, hatta adeta serenat yapma üslubunda yazılar yazmaya başladılar.
Birçoğu bilhassa felsefi ve anlaşılması sıkıntı sanat jargonunda aktarılıyordu. Amiyane bir tabirle bunlar tam manasıyla kenar süslemesi tadındaydı. Pekala, Bunu nasıl yapabiliyorlardı? Nedeni kolay, içeriksizleştirilen sanatın istenilen formda tenkit yapılması çok kolay hale gelmişti. Bu yüzden birbirine rakip eleştirmenler de oburunun işine burnunu sokmadı. Yani bir diğer eleştirmenin bahis ettiği sanatkarın işlerini beğenmese de bir pek müdahalede bulunmadı. Bulunsalar da bir manası, bir değeri yoktu. Çünkü dediğim üzere sanatın yapısı o denli bir hale geldi ki, isteyen istediği formda şahsî olarak anlamlandırabilir, yorumlayabilir oldu. Bu sistem günümüzde de tesirlidir. Burada kıymetli olan durum şudur; bu stil yapıtların sergilendiği bir standa yahut bir sanatkara ait okuduğunuz tenkitler, tümüyle yazana mahsus, şahsidir ve ferdî izlenimidir. Münasebetiyle da birden fazla ucu açık olacağı için genellenemez.
Her neyse, durumu parodize ederek özetleyelim; günümüzde eleştirmenlerin birçok yapıtta gördüklerini yazmıyor, yazmak istediklerini görüyorlar ya da o denli yazıyorlar. Buna “hayır o denli değil” deme talihi pek yok. Zira tümüyle şahsî görüş. Mevcut durum bu.
Burada şunu atlamayalım, elbette dünyada olduğu üzere, ülkemizde de çok bedelli sanat eleştirmeni ve kuramcılar var. Bu bedelli sanat insanları sanatın gerçekliğini makaleler, kitaplar yazarak, toplumsal medya paylaşımları yaparak anlatmaya çalışıyorlar. Lakin ne yazık ki, iş büsbütün ticari kesitin eline geçtiği için onları dinleyen yok.
Peki, sanattaki bu başı bozukluk ne olacak, nereye kadar gidecek? Kimse merak etmesin! Sanat insanın evrimsel yerinde gelişmiş mana kazanmış bir uğraşıdır. Münasebetiyle yok sanat şudur, yok sanat budur üzere uygunsuz değerlendirmeler sanatın dumunu ketkesinlikle değiştiremez.
Gelecek kısımda bu başıbozukluk düğümünü çok yakında yapay zekâ çözecek. Zira herkesin cebinde.
X
Linkedln
Bu makalede öne sürülen fikir ve yaklaşımlar külliyen müelliflerinin özgün niyetleridir ve Onedio’nun editöryal siyasetini yansıtmayabilir. ©Onedio
