Sessiz ve Şiddetsiz Bir “Hayır”

TDK boykotu ‘1) Bir işi, bir davranışı yapmama kararı alma ve 2) Bir kimse, bir topluluk yahut bir ülkeyle gayeye ulaşmak için her türlü ilgiyi kesme’ olarak açıklıyor. En yaygın tahsil kanallarından biri olan Wikipedia ise boykotu, şiddet içermeyen bir protesto sözü olarak bir eser, kişi, kuruluş, şirket yahut ülkeden istekli olarak uzak durma hareketi olarak tanımlıyor. 

Tüm açıklamalardan muharririn çıkarımı ise; çoklukla uzlaşarak halledilemeyen ya da halledilmesi için imkânların yetmediği durumlarda yahut sakıncalı görülen bir davranışı, uygulamayı, maddeyi vb. değişime zorlamak için başvurulan -yerine nazaran tahminen de son- dermandır boykot. Bazen kişisel, bazen toplumsal ve hatta çokça devletler liginde (ismi amborgoya dönerek) görülen şiddetsiz bir reddetme, bir direniştir. Oluşumun kendisi motivasyonunu ahlaki, ekonomik, toplumsal, politik veya çevresel sebeplerden alabilir. 

Basit ve biryesel bir örnek olarak; birkaç defa kibarca anlatmaya çalışsam da bağlantı özürlü snop çalışanlarından, makûs servisinden ve ortalama üzeri fiyatlarından vazgeçmeyen bir café-restoranı yıllardır sessizce boykot ederim mesela, gitmem oraya. İçeriğinin sıhhate yahut gezgene ziyanlı olduğunu bildiğim eserleri boykot ederim, almam. İsmi bilimum ahlaksızlara karışmış kişi ve kurumlarla bağı olan ürün/uygulama/sistem artık ne derseniz onları kullanmam, aboneleri olmam. Bunlar benim paha yargılarım çerçevesinde bir birey, bir yurttaş olarak -etkisi elbette ufak fakat sıfır değil- reaksiyonlarım, hayırlarım. Toplumsal olarak bu çeşit kararlar daha “görünür” oluyor elbettte. Çünkü Anayasamız, bu cins kararları 26. ve 34. unsurları ile hür bırakmış, bu özgürlüğü vatandaşlarına tanımış. Gerçekten yakın vakitte Cumhurbaşkanı Erdoğan da fahiş fiyatla satış yapanlar için “satın almama özgürlüğümüzü kullanacağız” demişti.     

Kısaca toplumsal bir baskı oluşturmak için kullanılan bu usul, tarih boyunca birçok farklı bağlamda tesirli bir direniş biçimi olmuş. Boykot, ekseriyetle ekonomik bir araç üzere görünse de, etik ve vicdani temellere dayanan bir aksiyon.

Boykotun Kökleri

Her ne kadar yaygın kayıtlar 18. ve 19.yüzyılları işaret etse de derin aramalarda İslamiyetin başlangıcında Mekkeliler’in, Haşimîlere farklı bir baskı metodu denemeye karar verdiklerine, birkaç yıl boyunca toplumsal ambargo uyguladıklarına da rastlıyoruz. Yani bu şiddetsiz lakin tesirli reaksiyon prosedürü aslında çok çok eskilere dayanıyor. “Boykot” sözünün lisanlara yerleşmesi ise 1880’lerde İrlanda’da, İngiliz toprak yöneticisi Charles Boycott’a karşı uygulanan toplumsal dışlamadan türemiş. Halk, Boycott’un adaletsiz uygulamalarını protesto etmek için ona hizmet vermemiş, alışveriş yapmamış, tarlasına çalışmaya gitmemiş. Kısa müddette bu adamın ismi bir direniş biçiminin ismi haline gelmiş. Tabirin kendisi 1880’lerden sonra kabul edilmiş olsa da, diğer bir çeşidinin 1790’larda yine meşhur adadan, tüm insanlığın ruhsal eşitliğine inan İngiliz kölelik karşılarından çıktığını biliyoruz. Bu kümenin başlattığı şey “Özgür Ürün Hareketi” yani köle emeğiyle üretilen malların uluslararası boykotuydu. Kölelik aykırısı hareket tarafından, bireylerin köleliğe karşı savaşması için şiddet içermeyen bir yol olarak kullanıldı ve tesiri büyük oldu.

Gandhi’nin Tuz Yürüyüşü (1930, Hindistan)

İngilizlerin tuz inhisarını protesto eden Gandhi, binlerce şahısla denize yürüdü ve kendi tuzunu üretti. Bu, yalnızca tuz değil, tüm İngiliz mallarına karşı büyük bir boykot hareketini başlattı.  Hint halkı yerli kumaş giymeye, İngiliz eserlerini reddetmeye başladı. Bu hareket, Hindistan’ın bağımsızlık yolunda dönüm noktası oldu.

Montgomery Otobüs Boykotu (1955, ABD)

Rosa Parks isimli Afro-Amerikalı bir bayan, Alabama’nın Montgomery kentinde bir otobüste “beyazlara yer vermeyi” reddettiği için tutuklandı. Bu olay, ABD’deki sivil haklar hareketini ateşledi. Martin Luther King Jr.’ın öncülüğünde Afro-Amerikan halk, toplu taşıma araçlarını 381 gün boyunca boykot etti. Bu boykot, ABD’deki ırk ayrımcılığı maddelerinin sorgulanmasına neden oldu ve sonunda otobüslerde ırk ayrımı yasaklandı.

Güney Afrika Apartheid (Irk Ayrımı) Boykotları (1960–1990)

Güney Afrika’da siyahların beyaz azınlık tarafından sistematik biçimde ayrımcılığa uğradığı Apartheid rejimine karşı dünya çapında bir boykot dalgası başladı. Sanatkarlar, atletler, üniversiteler ve birçok ülke, Güney Afrika ile kültürel ve ekonomik bağlarını kesti. Milletlerarası baskı sonucu Apartheid rejimi zayıfladı ve sonunda 1994’te Nelson Mandela’nın lider seçilmesiyle sona erdi.

Delano Üzüm Boykotu (1965–1970, ABD)

Kaliforniya’daki tarım çalışanları, berbat çalışma şartları ve düşük fiyatlar nedeniyle greve gitti. Önderleri César Chávez ve Dolores Huerta, ülke çapında üzüm tüketimini boykot etmeye çağırdı. Milyonlarca Amerikalı üzüm almayı reddetti. Beş yıl süren bu boykot, emekçilerin haklarını tanıyan toplu iş mukaveleleriyle sonuçlandı ve Amerikan personel hareketinin sembollerinden biri oldu.

Nestlé Boykotu (1977–günümüz)

Nestlé, Afrika ülkelerinde anne sütü yerine bebek maması pazarladığı ve bu durumun bebek vefatlarına yol açtığı argümanları üzerine büyük reaksiyon çekti. Dünya genelinde başlatılan boykot, Nestlé’nin pazarlama siyasetlerini değiştirmeye zorladı. Bu olay, global şirketlere karşı yürütülen tüketici boykotlarının öncülerinden biri oldu. Hâlâ sürüyor. 

Tesla ve Elon Musk Boykotları (2024–2025, ABD)

Musk’ın sağ siyasetlerle yakın teması, neo-nazist ve neo-faşist bir duruş sergilemesi, içerik kontrolüne dair hali nedeniyle Tesla showroom’ları dünya genelinde protesto edildi. Tesla son 2 ay içinde yalnızca Almanya’da %76, tüm Avrupa’da %58 oranında pazar hissesi kaybına uğradı. 

Türkiye’nin Boykot Hafızası 

Dünyada yer yerinden oynarken Türkiye topraklarında da halkın ve hükümetlerin şiddetsiz direnişleri oluyordu elbette. Geçmişten günümüze kısaca hatırlayalım.  

1908 Yerli Malı Hareketi

İttihat ve Terakki devrinde Osmanlı halkı yerli üretime teşvik edildi. Bu, birebir vakitte Avrupalı tüccarlara karşı ekonomik bir refleks olarak algılandı.

1910 Yunan Malları Boykotu

Balkan krizi sonrasında İzmir ve İstanbul’da Yunan mallarına yönelik sivil reaksiyon gelişti. Bu, ulusal refleksin ekonomik düzleme birinci taşınışlarından biri oldu. 

1935-36 İtalya Boykotu (Mussolini’nin Habeşistan Saldırısı)

Türkiye, İtalya’nın Etiyopya’yı işgalini kınayarak İtalyan mallarını boykot etti. Limanlar kapatıldı, ithalat kesildi 

1964 Amerikan Malları Boykotu (Johnson Mektubu Krizi)

Kıbrıs’a müdahale etmek isteyen Türkiye’ye ABD Başkanı Johnson’un gönderdiği mektup, halkta öfke yarattı. Marlboro, Coca-Cola üzere eserler protesto edildi. 

1998–1999 İtalya Boykotu (Öcalan Krizi)

PKK lideri Abdullah Öcalan’ı iade etmeyen İtalya’ya karşı devlet seviyesinde ekonomik münasebetler askıya alındı, halk ise Fiat üzere markalarından makarnalara kadar pek çok eseri boykot ederek reaksiyonunu gösterdi.

2005 İtalya Boykotu (Karikatür Krizi)

Bir İtalyan gazetesinde Erdoğan ve Papa’yı gaye alan karikatür sonrası halkta İtalyan eserlerine karşı reaksiyon oluştu.

2010 İsrail Malları Boykotu (Mavi Marmara Baskını)

Sivil toplum kuruluşları tarafından organize edilen kampanyalarla İsrail mallarının tüketilmemesi tarafında davetler yapıldı. O periyot çok da tesirli oldu. 

2018 ABD Eserleri Boykotu (Brunson Krizi)

ABD’nin yaptırımlarına karşı Cumhurbaşkanı Erdoğan, iPhone yerine yerli telefon olan Vestel kullanmamız için davet yaptı. Bu bahis da toplumsal medyada geniş yer buldu.

2020 Fransa Boykotu (Macron’un Açıklamaları)

Fransa Cumhurbaşkanı Macron’un İslam aykırısı tavrı sonrası Fransız markalarına boykot davetleri yayıldı.

Dijital çağla birlikte boykotlar da evrim geçirdi. Artık direniş raflarda değil, timeline’larda başlıyor ve bazen viral bir tsunamiye dönüşüyor. Son yıllarda öne çıkan birtakım çağdaş dijital boykotlara bir bakalım mı? 

#DeleteFacebook (2018, ABD ve küresel)

Cambridge Analytica skandalıyla birlikte Facebook’un milyonlarca kullanıcının verisini müsaadesiz kullandığı ortaya çıktı. #DeleteFacebook etiketiyle kampanyalar düzenlendi. Birçok isim hesabını kapattı.

#TwitterExodus (2022 sonrası, Elon Musk dönemi)

Elon Musk’ın Twitter’ı (yeni ismiyle X) satın almasının akabinde uygulamadaki içerik kontrolü, tabir özgürlüğü sonları ve çalışanlara yönelik uygulamalar çok tartışıldı. Bunun üzerine birçok kullanıcı platformu terk etti ve #TwitterExodus etiketiyle Mastodon, Bluesky üzere alternatif platformlara geçiş davetleri başladı. Bu dijital göç, toplumsal medya ortamında monopolleşmeye karşı bir çeşit kullanıcı direnişi örneği oldu.

Disney+ ve Netflix Boykotları

Bazı diziler ve sinemalar içerikleri nedeniyle politik yahut kültürel tartışmalara neden oldu. Bu nedenle hem sağ hem de sol görüşlü kümeler, vakit zaman Netflix ya da Disney+’ı boykot davetleriyle maksat aldı. Örneğin, Netflix’in “Cuties” isimli sineması, çocukların cinselleştirilmesi tenkitleri nedeniyle büyük bir dijital boykot dalgası başlattı. Pek çok kişi aboneliğini iptal etti. Misal biçimde, birtakım dizilerin LGBTQ+ temsili yahut dini bedellerle çatıştığı gerekçesiyle farklı kümeler dijital protestolar düzenledi.

Bitmedi… Daha yazacaklarım var. 

Mazur görün bu kalemi… Boykot, dünya tarihi kadar uzun bir sorun ne de olsa.  

Dünyanın Selameti İçin Çevresel Boykotlar

Küresel iklim krizinin derinleştiği bir devirde, çevreyi muhafaza uğraşı sadece sivil toplum örgütlerinin ya da devletlerin değil, bireylerin de sorumluluğuna dönüşmüş durumda. Bilinçlenen tüketicinin alışkanlıkları, sadece piyasayı değil gezegenin geleceğini de şekillendiriyor. Etrafa ziyan veren şirket ve siyasetlere karşı uygulanan boykotlar, son yıllarda hem kamuoyunu bilinçlendirmekte hem de somut değişimlere yol açmakta büyük rol oynuyor. Bu mevzularda dünyanın geleceği için fedakarca çalışan çokça STK’yı, Greenpeace ve Avaaz üzere oluşumları da takdir etmek gerek. Yakın geçmişte birçok boykot kampanyası, büyük şirketleri çevresel sorumluluklarını yine gözden geçirmeye zorladı. 

• Örneğin, Shell’in 1990’larda Nijerya’daki çevresel yıkımı ve yerli halklara yönelik baskıları sonrası başlayan memleketler arası boykot dalgası, şirketin imajını sarsmış ve siyasetlerini gözden geçirmesine neden olmuştu. 

• Doğaya ve deniz ömrüne verdiği geri dönüşümsüz ziyanlar nedeniyle plastik tersi hareketler sayesinde ise birçok ülke tek kullanımlık plastikleri yasakladı. McDonald’s, Starbucks üzere zincirler pipet siyasetlerini değiştirdi, sürdürülebilir alternatiflere yöneldi.

• Hızlı Moda (Fast Fashion) boykotları Zara, H&M üzere markaların çevresel tahribat yaratan üretim süreçleri ve düşük fiyatlı iş gücü kullanımı yüzünden başladı. “Slow fashion” ve ikinci el giysisi teşvik eden toplumsal medya hareketleri akabinde markalar sürdürülebilir koleksiyonlar çıkardı; tüketici şuuru arttı, ikinci el pazarlar büyüdü.

• 2019 yılında Brezilya’da ormanların tarım ve hayvancılık için yok edilmesi Amazon Ormanları Boykotu’nu başlattı. Kimi büyük zincirler et ve soya ihracatı yapan maksattaki bu tedarikçilerle çalışmayı bıraktı; Amazon’daki ormansızlaşma global gündeme taşındı.

• 2022’den bu yana Türkiye’de de Zeytinlik ve Orman Alanları için Boykot davetlerinin gerisi ardı kesilmiyor. Türkiye’de zeytinlik alanların güç projelerine açılması ve ormanların madenciliğe tahsis edilmesi üzere uygulamalar hem tabiata hem üretime hem de yöre halkına önemli bir tehdit oluşturuyor. #ZeytinimeDokunma, #KazDağlarıHepimizin üzere etiketlerle toplumsal medyada büyük kampanyaların başlatılmasıyla birtakım projeler iptal edildi yahut durduruldu. Tüketiciler, ilgili firmaların eserlerini boykot ederek reaksiyonlarını ortaya koydu. Kaz Dağları direnişi, tabiat savunuculuğunun simgelerinden biri haline geldi.

Tüm bu boykot çeşitleri, sürdürülebilir bir dünya için sadece bir protesto değil, bir sorumluluk daveti olarak okunmalı. Birebir havayı teneffüs ettiğimiz bireyler olarak, artık yalnızca bir tüketici değil birebir vakitte çevresel bir aktör olduğumuzu hatırlamalıyız, fikrimce. Kısaca, alışkanlıklarımızla, alışveriş sepetlerimize attıklarımızla etraf siyasetlerine ve gezegenin geleceğine taraf verme talihimiz var. Ya tabiatın yanında ya da karşısında duracağız. Karar bizim.

Yukarıda kısa özetlerle aktarmaya çalıştığım mevzu, Gandhi’den Öcalan krizine, #DeleteFacebook’tan “Yavaş Moda” kavramına kadar çok çeşitli münasebetlerle çok çeşitli kesitlerin bazen sessiz, bazen sesli ancak her biçimde şiddetsiz, en derin ‘HAYIR’ deme formülü.

Tüketen bireyler olduğumuz kadar üretiyoruz da. Tüketici olduğumuz kadar yurttaşız da. Yurttaş olduğumuz kadar dünya vatandaşıyız da… Tüm bu etiketler içinde bize düşen, kuralları sorgulamadan kabullenmek, yalnızca oy vermek, dünyanın mevcut kaynaklarını fütursuzca tüketmek, değişmeyen yanlışları görmezden gelmekle hudutlu değildir. Bazen sepete koymadığın şeyle ses verirsin, bazen bir hashtag’le, bazen hakkını aramak uğruna açlık grevleriyle… Bazen kıymetlerin doğrultusunda, bazen de fark edilmek için bir duruş sergilersin. Boykot işte tam da budur: içimize içimize yolladığımız bir ‘HAYIR’ çığlığıdır. Yalnızca bir ‘tüketmeme’ hareketi değil, tıpkı vakitte kitlesel vicdanın sesi hâline gelebilecek bir güçtür. 

Yukarıdaki az sayıda örnekten de çıkarım yapılabileceği üzere; boykot edildiğinde mağdur olmuş üzere algılanan taraf, en nihayetinde toplum faydasına bir değişime yönlendirilmiş olur ve bu da toplumsal iyilik ismine çok değerli bir dönüşümdür. Ez cümle; kimine nazaran yersiz, kimine nazaran haksız ve insafsız bulunsa da boykot; kolektif hafızanın, toplumsal vicdanın, ekonomik refleksin bir sözüdür.

Instagram

Linkedln

Bu makalede öne sürülen fikir ve yaklaşımlar külliyen muharrirlerinin özgün niyetleridir ve Onedio’nun editöryal siyasetini yansıtmayabilir. ©Onedio