Mitoloji ve Turizmin Kesişiminde Kadim Yolcuların İzinde

İnsan, her daim bilinmeyenin peşine düşmüştür. Günümüzde terk edilmiş kasabaları, eski hapishaneleri ya da savaş alanlarını ziyaret eden gezginler, aslında çok eski bir geleneğin mirasçılarıdır. Antik dünyada, cesaretli ruhlar, Hades’in gölgeli diyarına, yeraltı dünyasına inmeyi göze alırdı. Buna Katabasis derlerdi; canlı bir insanın ölüler diyarına inip geri dönme serüveni.

Odysseus’u düşünün. Tuzlu deniz rüzgârını ciğerlerinde hissederken, bilge Tiresias’ın ruhuna danışmak için Hades’in sonlarına yürüdü. Karanlık bir çukurun başında, kan ve dualarla gölgeleri çağırırken, kalbi dehşet ve merakla çarpıyordu. Bu, tahminen de tarihin birinci “bilgi turizmi”ydi; hakikati arayan bir gezginin, gölgelerle dansı.

Orpheus ise, aşkı uğruna yeraltına inen şairdi. Lirinin telleriyle Hades’in soğuk taşlarını titretti, üç başlı Cerberus’un hırlamalarını susturdu. Eurydike’yi geri almak için çıktığı bu seyahat, insanın bilinmeyene duyduğu derin dileğin bir yansımasıydı. Lakin Orpheus’un trajedisi, bize bir gerçeği öğretir: Her seyahat, geri dönüşü garanti etmez.

Aeneas, Roma’nın bahtını öğrenmek için yeraltına indiğinde, adeta bir turist üzereydi. Rehberi Sibyl’in peşinde, gölgeler ortasında dolaşırken hem geçmişi hem geleceği arıyordu. Bu öyküler, karanlık turizmin kökenlerini fısıldar. Hades, antik dünyanın en ürkütücü fakat en büyüleyici rotasıydı. Tıpkı bugün bir hayalet kasabaya adım atan gezginler üzere, o kahramanlar da dehşet ve merakın büyüsüne kapılmıştı.

Antik dünyada yollar tehlikelerle doluydu. Yabanî ormanlar, haydutlar, fırtınalar… Lakin gezginler yalnız değildi. İlahlar, onların koruyucusu, pusulası, hatta rehber kitabıydı. Hermes, kanatlı sandaletleriyle yolların efendisiydi. Tüccarların, seyyahların, hatta kurnaz hırsızların duacısıydı. Bir dağın yamacında kaybolan bir yolcu, onun ismini fısıldar, bir işaret dilerdi. Hermes, gökyüzünün navigasyon yıldızı, antik dünyanın rehberiydi.

Apollon ise kehanetleriyle yol gösterirdi. Onun tapınağı Delphi, antik dünyanın en beğenilen “turistik merkezi”ydi. Hükümdarlar, köylüler, savaşçılar; hepsi, geleceği öğrenmek için o kutsal vadiye akın ederdi. Pythia’nın dumanlar ortasında mırıldadığı kehanetler, bugünün seyahat blogları üzereydi. Beşerler, bir sonraki adımı atmadan evvel bilgiye susamış, bu kutsal rehberin kelamlarına kulak verirdi.

Evliya Çelebi, bu geleneğin Osmanlı’daki yankısıydı. Onun Seyahatname’si, adeta bir mitolojik rehberin çağdaş çağdaki izdüşümüydü. 17. yüzyılın bu eşsiz seyyahı, Hermes’in ruhunu taşır üzere, Osmanlı coğrafyasını karış karış gezdi. Kentlerin, köylerin, türbelerin kıssalarını toplarken, güya Apollon’un kehanetlerini çağırır üzereydi. Evliya, gördüğü her yerde mitolojiyle gerçekliği harmanladı; bir türbenin kerametinden, bir kentin efsanesine, her seyahatini bir destana dönüştürdü. Onun kalemi, antik dünyanın kâhinlerinden farksızdı; zira Evliya, yalnızca gördüklerini değil, ruhun merakını da yazıya döktü.

Bazı yerler, mitolojinin ta kendisiydi; ilahların, kahramanların ve trajedilerin buluştuğu kutsal sahnelerdi. İda Dağı, bu türlü bir yerdi. Bu ulu dağ, yalnızca yemyeşil yamaçları ve rüzgârın müzik söylediği doruklarıyla değil, mitolojinin en büyük kıssalarıyla de anılırdı. Zeus ve Hera, rablerin atası ve en güçlüsü, İda’nın doruğunda, bulutların ötesinde bir merasimle evlenmişlerdi. Bu kutsal birleşme, gökyüzünü titreten bir sevda öyküsüydü; ancak tıpkı vakitte kıskançlıkların, rekabetlerin ve kaç destanın kıvılcımı oldu. İda, ilahların aşkını taçlandırırken, insanlığın yazgısını de şekillendirdi.

İda Dağı, yalnızca ilahların değil, kahramanların da vatanıydı. Genç Paris, bu dağın yamaçlarında büyüdü; rüzgârın fısıldadığı efsanelerle, çoban ateşlerinin gölgesinde. Yetişkinliğe adım attığında, Zeus’un ona verdiği misyon, mitolojinin en çetin imtihanlarından biriydi: Dünyanın birinci hoşluk yarışında, en hoş tanrıçayı seçmek. Paris’in kararı, bir elmayı kime vereceği, yalnızca tanrıçalar ortasında değil, yeryüzünde de yankılanacaktı. Zira bu seçim, Truva Savaşı’nın ateşini yaktı; aşk, hırs ve yıkımın destanını başlattı.

İda, o savaşın da sessiz şahidiydi. Rabler, bu ulu dağın tepesinden, Truva’nın kanla sulanan ovalarını seyre daldı. Ancak Hera, kurnazlığıyla Zeus’u alt etti; dağın doruğunu bulutlarla örttü, onun savaşa müdahalesini engelledi. İda, böylelikle ilahların seyir terası oldu; hem aşkların, hem savaşların hem de entrikaların sahnesi. Evliya Çelebi, bu dağa adım attığında, tahminen de bu kadim öykülerin yankısını duydu. Seyahatname’sinde, Anadolu’nun her köşesinde mitolojiyi ararken, İda’nın eteklerinde ilahların fısıltılarını, Paris’in kararsız adımlarını hissetmiş olmalı.

Hades’e inmek, o denli kolay bir seyahat değildi. Ölüler diyarına canlı girenler, katı kurallara uymak zorundaydı. Bu, mitolojinin bize sunduğu birinci “vize sistemi”ydi. Persephone, Hades’in sunduğu nar tanelerini yediğinde, yeraltına zincirlendi. Yılın bir kısmını gölgelerde, bir kısmını yeryüzünde geçirmek zorunda kaldı. Bu, adeta bir oturma izniydi; yeraltının bürokrasisi, kimseyi kolay kolay bırakmazdı.

Bazıları, kuralları delmenin yollarını aradı. Efsaneler, Hades’in saklı çıkışlarından, gölgeli art kapılardan bahseder. Tıpkı bugün vize kurallarını aşmaya çalışan kurnaz gezginler üzere, antik kahramanlar da sistemin açıklarını kollardı. Ancak her vakit bir bedel vardı. Ölüler diyarına giren ya bir kesimini orada bırakır ya da sonsuza dek değişirdi.Evliya Çelebi de bu kuralları kendi usulünde sınadı. Seyahatname’sinde, kutsal türbelerden, büyülü mağaralardan bahsederken, adeta yeraltının eşiğine dokunurdu. Bir türbenin kerametini anlatırken, güya Hades’in kapısını çalıyordu. Lakin Evliya, bir kahraman üzere, her kezinde geri dönmeyi bildi; kalemiyle, gördüğü her diyarı yeryüzüne taşıdı.

İason ve Argonotlar, Altın Post’u bulmak için denize açıldığında, tarihin birinci “grup turu”nu düzenledi. Bir gemi dolusu kahraman, ortak bir amaç için bir ortadaydı. Orpheus’un liri sirenleri susturdu, Herakles’in gücü çarpışan kayaları dize getirdi. Bu, çağdaş bir macera tipinden farksızdı; bir rehber, bir rota ve çokça beklenmedik mahzur.

Evliya Çelebi de kendi çağında bir Argonot’tu. Onun seyahatleri, tek başına olsa da, güya bir küme maceraperestin ruhunu taşıyordu. Seyahatname’de, Anadolu’nun dağlarından, Mısır’ın çöllerine, her adımda yeni bir kıssa, yeni bir mahzur bulurdu. Bir kentin surları, bir ırmağın köpükleri, bir türbenin gizemi; hepsi, onun için birer çarpışan kaya, birer siren müziğiydi. Evliya, tıpkı Argonotlar üzere, her mahzuru kalemiyle aştı; her seyahatini, bir destana çevirdi.

Aşk, her çağda insanları yollara düşürmüştür. Lakin mitolojinin en ünlü balayı, bir felakete dönüştü. Paris, İda Dağı’nda aldığı o baht dolu kararla, Sparta’nın hoş kraliçesi Helen’i kaçırıp Truva’ya götürdüğünde, bu romantik kaçış, on yıllık bir savaşı ateşledi. Paris ve Helen’in öyküsü, bize şunu öğretir: Balayı planı yaparken, kalbinizi ve rotanızı güzel seçmelisiniz. Yoksa, bir tatil, bir destana, hatta bir trajediye dönüşebilir.

Evliya Çelebi’nin seyahatlerinde aşk kıssaları az değildi. O, kentlerin hoşluklarını, bir âşık üzere tasvir ederdi. İstanbul’un yedi zirvesi, onun için Helen kadar büyüleyiciydi. Lakin Evliya, Paris üzere felakete yol açmadı; onun aşkı, gördüğü her diyarı kalemine taşımak, her hoşluğu ölümsüzleştirmekti.

Antik dünyada misafirperverlik, kutsal bir vazifeydi. Zeus ve Hermes, insan kılığına girip bir köyü ziyaret ettiğinde, yalnızca yaşlı bir çift, Philemon ve Baucis, onlara kapılarını açtı. Yoksul lakin cömert bu çift, yaradanlara yavan ekmeğini, bir avuç zeytinini sundu. Karşılığında, konutları bir tapınağa dönüştü; kendileri ise, ölünce birbirine sarılmış iki ağaca, bir çınar ve bir meşeye. Bu öykü, bir konukevinin sıcaklığını, bir konut sahibinin güleryüzünü yüceltir. Lakin makus konut sahiplerine de bir ikazdır: Misafirperverliği esirgeyen, ilahların gazabına uğrar.

Evliya Çelebi, bu misafirperverlik ruhunu Osmanlı topraklarında buldu. Seyahatname’de, konuk olduğu hanelerin cömertliğini, bir köy kahvesinin sıcak sohbetini, bir hanın samimiyetini överek anlattı. Onun için her konaklama, Philemon ve Baucis’in mütevazı meskeni üzereydi; her konut sahibi, bir tanrıyı ağırlıyor olabilirdi. Evliya, bu kutsal geleneği, kendi çağında tekrar canlandırdı.

Mitoloji ve Evliya Çelebi’nin Seyahatname’si, bize insanın seyahat tutkusunun ne kadar kadim olduğunu anlatır. Hermes’in kanatlı sandaletleri, artık uçakların motor gürültüsüne karıştı. Delphi’nin kehanetleri, seyahat bloglarının yorumlarına dönüştü. Hades’in gölgeli diyarları, bugün terk edilmiş kent çeşitlerinde yankılanıyor. Ancak özünde, bizler hâlâ tıpkı yolcularız. Merakla, dehşetle, aşkla ve keşif dileğiyle dolup taşarak, bilinmeyenin peşinde koşuyoruz. Mitolojinin kahramanları, ilahları ve Evliya’nın kalemi, bize bir ayna fiyat: Her seyahat, bir destandır; her gezgin, bir kahraman.