Kocaman harflerle SON DAKİKA yazısını bir defa daha görürüz. Kime, nerede, ne olmuştu? Olayın anlaşılmasının akabinde kalbimiz sıkışmaya başlar. Evvel sayılar verilir haber kanallarından. 10 kişi ömrünü yitirdi. Sonra 30, 50, 70 ve dahası olur. Binlerin söylem edildiği onca acılarımıza yenileri eklenir, hayatlar sayılara dönüşür. Yaşanan trajedinin akabinde ayrıntılar birer birer ortaya çıkar. Her yeni öyküde travmalar elden ele dolaştırılır. Çarşafları bağlayıp atlamış mıydı, evvel çocuğunu mu atmıştı, yan odadakileri kurtarmaya çalışmış mıydı, başarılı bir öğretmen miydi, iyi bir baba mıydı, yeni mi evlenmişti, ailesine bakmak için ekmeğini kazanmaya mı gelmişti, karne tatilinde miydi?…gibi insan kıssalarını öğrendikçe acıyan yerlerimiz daha da acımaya başlar. Sırf şahsî değil, kitlesel bir travmanın da içine düşeriz. Gerisi ardı kesilmeyen bu travmalarla tükeniş seyahati sürer sarfiyat. Evet, bizler merhamet yorgunuyuz.
Yazının devamında merhamet yorgunluğunu bilimsel referanslara dayandırarak açıklıyorum. Lakin korkarım merhamet yorgunluğu konusunda da kutuplaşacağız. Zira bana nazaran merhamet yorgunluğu yaşayan beşerler sonuçları bakımından ayrışıyor. Bazıları merhamet yorgunluğu nedeniyle olaylara alışıyor ve duyarsızlaşıyor, bazıları ise ne kadar merhamet yorgunluğu yaşarsa yaşasın nihayetinde alışamıyor, alışamıyor…
Merhamet yorgunluğu nedir?
Merhamet yorgunluğunun kavramsal olarak ortaya çıkışı 90’lı yıllara dayanır. Hemşirelik üzere bakım vermeye dayalı işlerde çalışan insanların tükenmişlik hislerini tanımlamak için bilim dünyasında kullanılmaya başlanmıştır. Bu mesleklerdeki bireylerin güçlü ve empatik yönelimle birlikte çok sayıda travmatize bireyle çalışmalarının olumsuz sonuçları biçiminde tanımlamalar bulunur. Bakım mesleğinde olanların empati hissetme ve söz etme konusunda büyük bir kapasiteye sahip oldukları ve merhamet yorgunluğu için daha fazla risk altında oldukları biliniyor. Beşerler, tabiatı gereği empatiktir ve bu nedenle bakım veren pozisyonlarda olan şahıslar hem duygusal hem de fizikî olarak, öbür insanlara kıyasla bundan daha fazla ziyan görebilir. Travmatize olmuş yahut acı çeken bir bireye yardım etmekten kaynaklanan gerilim, kendini muhafaza tedbiri olarak gelişen merhamet yorgunluğu ile sonuçlanabilir. Tükenmişlik, ümitsizlik ve merhamet yorgunluğu ekseriyetle birbiriyle ilişkilidir ve birbirini taklit eder.*
Günümüze geldiğimizde merhamet yorgunluğunun birçok bahisle bağlantılı olduğunu görüyoruz. Medya içerikleri ve tekrarları, merhamet yorgunluğuna aracılık eden toplumsal sistemlerin başında geliyor. Toplumsal meselelere yönelik halkın telaşının uyuşması formundaki tanımlar, bir noktada medya ile ilişkilendirilmek durumundadır. Sırf medya aracılığıyla felaketlere ve insan acısına maruz kalmak, artık kamu şuurunu yükselten bir faktör değildir zira, şiddete ve acıya çok seviyede maruz kalmak duyuları köreltiyor. Kayıtsızlık duvarını inşa ediyor.**
Merhamet yorgunluğu çoklukla empatiden kaynaklanan duygusal bir yansıdır. Olaylar karşısında çok uyarıldığımızda empatik reaksiyonlarımız istemsizce farklı hallerde ve seviyelerde ortaya çıkabilir. Bireyler yaklaşma yahut kaçınma davranışlarında bulunabilirler. Örneğin ölümcül hastaların bulunduğu odalardan olabildiğince uzaklaşmaya çalışan hemşireler üzerinde yürütülen araştırmalar, bu çok uyarılma hipotezini takviyeler. Kimi çok uyarılma durumunda empati, ne yardım etme ne de kaçınma biçiminde sonuçları ortaya çıkarır.** Empati temelli gerilim, dolaylı olarak travmaya maruz kalmanın empatik tecrübeyle birlikte gerginlik yarattığı bir travma sürecidir. Örneğin, dezavantajlı bir mahallede çalışan lise öğretmeni, marjinal ve ‘risk altındaki’ gençlerle vakit içindeki tecrübeleri yoluyla dolaylı travma yaşayabilir. Şiddet, çok yoksulluk, kabahat öykülerini duymanın bir sonucu olarak; istismarın fizikî belirtilerine şahit olmak yahut gözlemlemek biçiminde gerçekleşir. Bu tecrübe sonucunda, öğretmen dünyayı daha az adil bir yer olarak görebilir, çalışmalarını anlamsız bulabilir yahut umudunu kaybedebilir. Farklı sonuçlarda ise, vakitle birden fazla pasif travmaya maruz kalan insanların travmaya karşı duyarsızlaştığını ve empati azalmaları yaşadığını görebiliriz.***
İnsanlar olaylar karşısında kendilerini güçsüz hissettiklerinde tükenmişlik daha da büyük bir risk olarak karşımıza çıkar. Bireyler o olayla ilgili yapabilecekleri hiçbir şey olmadığı hissine kapılırlar. Durum umutsuz görülür ve hiçbir şeyin değiştirilemeyeceği düşünülür. Sonucunda, bu sorunun çok büyük olduğu ve değiştirmeye çalışmanın anlamsız olduğu inanışı yerleşir. İleri boyutlarında, oburlarının gereksinimlerine karşı soğuk bir kayıtsızlık ve oburlarının hislerinin duygusuz bir formda göz gerisi edilmesi üzere tavırlar görülebilir.**
Medyada birebir berbatların büyütülmesi ikincil travmadır.
Medya, uyuşturma işleviyle toplumsal bahislerde insanları duyarsızlaştırmak üzere bir tesire sahiptir. Toplumun dikkati bir yerde eşik noktasına ulaşır ve bahisle ilgili irtibatın artırılması, farkındalık yaratmayı sağlamaz. Bu bir manada bildiri doygunluğudur. Bu nedenle, toplumsal bir meseleyle ilgili iletiler, bireylerde doygunluk noktasına ulaştığında olumsuz bir tesir yaratabilir. Medyanın her yerde bulunması, her bireyin adeta yayıncıya dönüşmesi, toplumsal medya platformlarının çoğalması ve tüm bunlarda yer alan içeriğin ‘aynılığı’ nedeniyle bildiri doygunluğu büyütülür. Birebir makus haberi, öteki medya kanallarında görmemenin imkansız hale geldiği noktaya kadar büyütülür. Haberler olağanlaşır ve bir mühlet sonra merhamet yorgunluğuna neden olur. Medyanın yarattığı yaygınlık ve doygunluk, bireylerde sıkıntıyla ilgili ‘bilmem gereken her şeyi biliyorum’ hissini tetikler. Hiçbir şeyin yapılamayacağı düşünüldüğünde ise, hayal kırıklığı ve duygusal duyarsızlık oluşur. Tükenmişlik, sadece yardıma muhtaçlığı olan şahıslarla direkt bir temas kurmanın sonucunda gelişmez. Birebir vakitte medya aracılığıyla insanların sıkıntılarına ve üzücü olaylara maruz kalmak da bu sonucu yaratır.**
Merhamet yorgunluğunun hüzünlü kıssası budur. Ferdî münasebetlerimizde, arkadaşlıklarımızda, kitlesel olaylara verdiğimiz reaksiyonlarda benzeri senaryolar gerçekleşir. Elbette bu mevzuda medya hatalıdır yargısına ulaşmıyoruz. Medya burada olayların sıklığına ve içeriğine aracılık ederek doğal misyonunu gerçekleştiriyor. Medyanın üzerine düşen etik sorumlulukları uygulamasında ısrarcı olarak kamusal duyarlılığımızı gösterebiliriz lakin. Uzmanların merhamet yorgunluğu konusunda önerdiği tahlillerden biri toplumsal bağlantının güçlendirilmesidir. Kişilerarası irtibatın toplumsal tabularla ilgili bahislere karşı duyarsızlaşmayı önlemenin yahut azaltmanın bir anahtarı olabileceği öne sürülüyor. Felaketlerin önlenmesi için akılcı siyasetlerin uygulanması dururken, merhamet yorgunluğu üzere travmalarımızı konuşmak ise daha da yorucu. Bu yolun sonu tükenmişlik ve ümitsizliğe çıkıyor.
Yararlanılan Kaynaklar
* Hunsaker, S., Chen, H. C., Maughan, D., & Heaston, S. (2015). Factors that influence the development of compassion fatigue, burnout, and compassion satisfaction in emergency department nurses. Journal of nursing scholarship, 47(2), 186-194.
** Kinnick, K. N., Krugman, D. M., & Cameron, G. T. (1996). Compassion fatigue: Communication and burnout toward social problems. Journalism & Mass Communication Quarterly, 73(3), 687-707.
*** Rauvola, R. S., Vega, D. M., & Lavigne, K. N. (2019). Compassion fatigue, secondary traumatic stress, and vicarious traumatization: A qualitative review and research agenda. Occupational Health Science, 3, 297-336.
X
Bu makalede öne sürülen fikir ve yaklaşımlar külliyen müelliflerinin özgün niyetleridir ve Onedio’nun editöryal siyasetini yansıtmayabilir. ©Onedio
