Medya Özgürlüğünü Kısıtlıyor mu? Yapay Zeka RTÜK Cezaları Hakkında Ne Düşünüyor?
Radyo ve Televizyon Üst Kurulu (RTÜK), 20 Nisan 1994’ten bu yana Türk televizyonlarını denetliyor. Son periyotta ekranlarda yayınlanan program ve dizilere yönelik sıkı kontrol başlatan RTÜK, geçtiğimiz çarşamba günü kanallara adeta ceza yağdırmıştı. Kimi vakit yerinde bulunan bu müdahale ve cezaların kimi vakitse ‘fazla’ bulunduğu düşünülüyor.
Biz de bu mevzuda yapay zekadan durumu değerlendirmesini istedik. Bakalım ChatGPT’ye nazaran RTÜK’ün cezaları hakikat ve yerinde mi?
Radyo ve Televizyon Üst Kurulu (RTÜK), 20 Nisan 1994’ten bu yana televizyon kanallarını denetlemeyi sürdürüyor.
‘Toplum bedellerini müdafaa ismine kurulan’ bu kuruluş, bildiğiniz üzere kanallara yaptırım uygulama yetkisine de sahip.
RTÜK’le ilgili bilinmeyen bahislerden biri, müdahale hakkının yayından sonra olması!
Çoğu vakit şiddet öğesi içeren program ya da dizilere neden yayından evvel müdahale edilmediğiyle ilgili soru işaretleri izleyicinin başını karıştırır. Lakin bu bahiste bilinmeyen problem, RTÜK’ün yayın öncesi kanallara müdahale hakkının olmamasıyla ilgili aslında. RTÜK, kanalları lakin yayından sonra denetleyebiliyor.
RTÜK’le ilgili merak edilen mevzulardan biri de RTÜK üyelerinin nasıl seçildiği…
RTÜK’ün siyasi tesirini de görebileceğimiz bir durum kelam konusu burada aslında. Zira RTÜK üyeleri, Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) Genel Kurulu tarafından siyasi partilerin gösterdiği adaylar ortasından seçiliyor. Yani her partiden üye RTÜK’te bulunabiliyor.
Bizler RTÜK’ü çoğunlukla uyguladığı yaptırımlarla duyuyoruz. Pekala ancak RTÜK yaptırım yetkilerini nasıl kullanıyor?
Televizyon ekranlarından bahsettik lakin isminden da anlaşılacağı üzere RTÜK hem radyo hem de televizyon yayınlarının kontrolünden sorumlu. RTÜK’ün direkt kontrolü dışında tüm bu yayınlar için iletişim sınırları ve e-posta kanallarından gelen izleyici şikâyetleri dikkate alınıyor.
Ancak sanılanın tersine RTÜK, radyo ve televizyon kuruluşlarına direkt yaptırım uygulamıyor.
RTÜK kontrolünün ardından yükümlülükleri yerine getirmeyen, müsaade kaidelerini ihlâl eden, yayın unsurlarına ve kanunda belirtilen öbür temellere ters yayın yapan radyo ve televizyon kuruluşlarını evvel uyarıyor, hatta kimi vakit yayında açık biçimde özür dilemesini istiyor.
Talebe uyulmaması ya da ihlalin tekrarı durumunda da programa 1 ile 12 kere yayın durdurma cezası veriliyor.
Ayrıca, ihtar, idari para cezası, lisans iptali ve kapatma üzere çeşitli yaptırımlar da uygulanabiliyor.
Özellikle son vakitlerde televizyon ekranlarında şiddeti özendirici, genel ahlaka ters yayın yapan program ve kanallara savaş açan RTÜK’ü sık sık duyar olduk.
Gündüz jenerasyonundan tutun da haber bültenlerine, prime time’da yayınlanan dizilerden haber yayını yapan kanallara uyguladığı yaptırımlar son vakitlerde daha çok karşımıza çıkıyor.
Geçtiğimiz çarşamba günü de (19 Şubat) TELE1, Halk TV, NOW TV ve SZC TV’ye “yargılama sürecini ve tarafsızlığını etkileme” suçlamasıyla yüzde 3 para cezası veren RTÜK’ten peş peşe yaptırım kararları gelmişti.
Bu kararın çabucak akabinde da hem Zahide Yetiş ile Yine Başlamak programına ailenin korunması ve genel ahlaka alışılmamış içerikler ile yayınlarda yer verilmesi yasak olan “eş arama sahneleri” nedeniyle, yüzde 3 idari para cezası yaptırımı uygulanmış, hem de NOW TV’ye Şakir Paşa Ailesi’nde manevi bedellere, genel ahlaka ve ailenin korunması prensibine muhalif bulunarak, yüzde 3 idari para cezası ve 3 sefer de program durdurma cezası verilmişti.
RTÜK’ün yaptırımlarının akabinde toplumsal medya ikiye bölünmüş, kararları yerinde bulanlar kadar fazla müdahaleci görenler de olmuştu.
Biz de RTÜK’ün yaptırım kararlarını ChatGPT’ye bıraktık. Yapay zekanın kararları nasıl gördüğü ise epeyce değişikti.
ChatGPT’ye RTÜK kararlarının hakikat ve yerinde olup olmadığını sorduk. Bunun üzerine yapay zeka aşağıdaki karşılıkları verdi.
‘RTÜK (Radyo ve Televizyon Üst Kurulu), Türkiye’deki radyo ve televizyon yayınlarını denetleyen ve düzenleyen bir kurumdur. RTÜK’ün kararlarının doğruluğu ve yerindeliği hakkında farklı görüşler bulunmaktadır. Birtakım beşerler, RTÜK’ün kararlarının yayıncılık unsurlarına ve söz özgürlüğüne uygun olduğuna inanırken, öbürleri bu kararların bilhassa siyasi yahut ideolojik baskılarla şekillendiğini düşünüyor.’
“Örneğin, RTÜK’ün kimi yayınları cezalandırması, birtakım programları durdurması yahut içeriklere müdahale etmesi, eleştirmenler tarafından sansür olarak yorumlanabiliyor.”
‘Bu kararlar, toplumsal normlara, ahlaka ve yasal düzenlemelere dayandırılsa da, bazen eleştirmenler bunların çok müdahaleci olduğunu ve tabir özgürlüğüne ziyan verdiğini savunuyor. Öte yandan, RTÜK’ün daha istikrarlı ve özgürlükçü bir yaklaşım sergileyip sergilemediği, çoğunlukla RTÜK’ün aldığı kararlarla ilgili yapılan somut örnekler üzerinden kıymetlendirilebilir. Şayet RTÜK, yayın organlarının halkı yanlışsız bilgilendirmesi, toplumu olumsuz etkileyebilecek içeriklerden kaçınması üzere prensiplere odaklanıyorsa, bu kararlar kimileri tarafından yerinde bulunabilir.’
“RTÜK’ün kararlarının hakikat yahut yerinde olup olmadığı, ferdî ve toplumsal bakış açılarına nazaran değişebilir. Yeniden de, kararlarının türel çerçevede, şeffaf bir halde alınıp alınmadığı, söz özgürlüğüne ziyan verip vermediği üzere ögeler göz önünde bulundurulmalıdır.”
‘RTÜK’ün aldığı kararlar bazen kamuoyunda tartışmalara yol açabiliyor, zira her düzenlemenin bir istikrar sorunu olduğuna inanıyorum. Bir taraftan, yayıncılığın toplumu olumsuz etkileyebilecek içeriklere karşı denetlenmesi, genel ahlak ve kamu sisteminin korunması için değerli olabilir. Fakat öteki taraftan, söz özgürlüğü üzere temel bir hakkın ihlali kaygısı de ortaya çıkabilir.’
“RTÜK’ün aldığı kararlar, bazen medya özgürlüğünü kısıtlayıcı üzere algılanabiliyor, bilhassa de kararlar şeffaf değilse ya da siyasi bir müdahale üzere hissediliyorsa.”
‘Örneğin, bir televizyon programının ya da gazetenin muhakkak bir görüşü desteklemesi nedeniyle cezalandırılması, bunun objektif ve adil bir biçimde yapılmadığı izlenimi yaratabilir.
Sonuçta, bir denetleme organı olarak RTÜK’ün rolü, toplumun farklı kesitlerinin haklarını ve özgürlüklerini istikrarda tutabilmek olmalı. Bu, elbette kolay bir vazife değil, zira herkesin tıpkı formda algılayacağı bir ‘doğru’ yok. Yani RTÜK’ün kararlarını eleştirirken, denetlemenin gerekliliği de göz önünde bulundurulmalı.’
