Gerçekten Hissedilen Enflasyon ile TÜİK Verileri Arasındaki Fark Neden Kaynaklanıyor?
Her ay haberlerde gördüğümüz “Aylık enflasyon şu kadar, yıllık enflasyon bu kadar” bilgilerini okuduğumuzda birçoğumuzun aklında tek bir şey beliriyor: “Ama ben bunu hiç bu türlü hissetmiyorum!” Market alışverişine çıkınca, kira ödeyince, dışarıda bir kahve içince cebimizden çıkan para güya anlatılan sayıların çok daha üzerinde üzere geliyor. Pekala bu fark nereden kaynaklanıyor? Hakikaten bir yanlış mı var, yoksa sıkıntı bizim algımız mı? Gel birlikte anlamaya çalışalım.
Öncelikle şunu bilmekte yarar var: TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu), enflasyon bilgilerini makul bir yolla, epey teknik bir hesaplamayla oluşturuyor.
Bu hesaplama yapılırken “ortalama bir hane” baz alınarak harcama kalemleri belirleniyor. Yani bu sepette besinden giysiye, ulaşımdan cümbüşe kadar yüzlerce eser yer alıyor. Lakin burada kıymetli bir ayrıntı var: Kimse o “ortalama haneye” tam olarak uymuyor. Kiminin harcamalarının büyük kısmı kiraya ve besine giderken, bir oburu için ulaşıma ya da çocukların okul masraflarına gidiyor. Yani senin sepetinle açıklanan sepet tıpkı olmayınca, hissettiğin enflasyon da doğal olarak farklı oluyor.
Bir öbür değerli nokta ise şu: Birtakım kalemlerdeki fiyat artışı hayatımıza daha sert tesir ediyor.
Mesela teknolojik eserlerin ya da mesken eşyalarının fiyatı artsa bile, her ay bu eserlerden almıyoruz. Fakat süt, ekmek, peynir üzere temel besin eserlerine gelen artırımlar çabucak fark ediliyor zira bunlar neredeyse her gün cebimizden çıkan parayla direkt kontaklı. Hatta bazen fiyatlar tıpkı kalsa bile eserlerin gramajı azalıyor ve biz yeniden tıpkı paraya daha az eser alıyoruz. Bu da “gizli enflasyon” üzere hissettirebiliyor.
Kira konusu da başka bir sorun.
Yani mesela 5 yıldır birebir konutta oturan biri kira olarak daha düşük bir meblağ ödüyor olabilir, ve bu da ortalamaya yansıyor. Lakin son 1-2 yılda konut değiştiren ya da yeni bir kira mukavelesi yapan biri için durum apayrı. Büyük kentlerdeki kiralar neredeyse uçmuş durumda ve bu artış, hissedilen enflasyonu önemli biçimde etkiliyor. TÜİK’in bilgilerinde bu fark çabucak görülmüyor zira sistem biraz daha yavaş reaksiyon veriyor.
Zamların suratına da değinmeden olmaz.
Şöyle bir düşün: fiyatlar çoklukla zamlanınca çabucak artıyor fakat düştüğünde bu değişim çok daha yavaş ve sonlu oluyor. Yani ruhsal olarak biz fiyat artışlarını daha çok fark ediyoruz. Bir eser zamlandığında çabucak hissediliyor ancak indirime girdiğinde, hele ki çok az bir ölçüde düştüyse, pek dikkatimizi çekmiyor. Bu da ‘her şey daima pahalanıyor’ hissini güçlendiriyor.
Bir de işin medya boyutu var alışılmış.
Son yıllarda toplumsal medyada paylaşılan “bir poşet 1500 TL tuttu” ya da “bu paraya artık yalnızca iki kesim alabiliyorum” üzere içerikler, insanların algısını direkt etkiliyor. Bu paylaşımlar gerçek tecrübelere dayansa da bazen en uç örnekleri gösterdiği için, genel fiyat artışına dair algımızı daha dramatik hale getirebiliyor. Bilhassa besin ve kira üzere kalemlerde bu tesir daha da bariz.
İşin bir diğer boyutu da beklentiyle ilgili.
Yani kimi periyotlarda beşerler fiyatların daha da artacağına dair bir beklentiye giriyor. Bu da aslında enflasyon algısını değiştiriyor. Şimdi artırım gelmemiş bile olsa, “nasıl olsa gelecek” diyerek bir eseri kıymetli algılamaya başlıyoruz. Bu çeşit ruhsal etkenler de gerçek enflasyonla hissettiğimiz enflasyon ortasında fark yaratıyor.
Tüm bunların yanında şunu da unutmamak lazım: TÜİK’in açıkladığı datalar muhakkak bir standarda nazaran ve uzun vadeli kıyaslamalar için yapılıyor.
Yani bu bilgiler yalnızca bugünün değil, tıpkı vakitte geçmişin ve geleceğin planlamasında da kullanılıyor. İktisat siyasetleri, maaş artışları, teşvikler üzere birçok şey bu bilgilere dayanarak şekilleniyor. Bu yüzden bilgilerde bir “duygu” değil, teknik bir sistem kelam konusu.
Sonuç olarak resmi enflasyonla hissedilen enflasyon ortasındaki fark, bir tarafın hakikat başkasının yanlış olduğu manasına gelmiyor.
Sadece biri teknik, başkası kişisel ve duygusal. Senin hissettiğin enflasyon büsbütün senin yaşadıkların, harcadığın yerler ve bütçe planınla ilgili. TÜİK’in açıkladığı enflasyon ise ülke genelindeki ortalama tabloyu anlatıyor. Yani aslında ikisi de yanlışsız, yalnızca bakış açıları farklı.
