Fil ve Balina Gibi Büyük Cüsseli Hayvanlarda Neden Daha Az Kanser Görülüyor?
Fillerin ya da balinaların kanser üzere önemli hastalıklara bizden daha az yakalandığını duymak birinci başta biraz şaşırtan geliyor değil mi? Bilhassa de onların bizden binlerce kat daha fazla hücreye sahip olduğunu düşündüğümüzde bu durum daha da garipleşiyor. “Bu nasıl olur?” diye soran bilim insanları, bu çelişkiye “Peto Paradoksu” ismini vermişler. Paradoksun temelinde, hücre sayısı fazla olan canlılarda teorik olarak kansere yakalanma riskinin de daha yüksek olması gerektiği fikri var. Lakin datalar, gerçek hayatta bunun tam zıddının yaşandığını gösteriyor.
Paradoksun ismi nereden geliyor, kim fark etti ve neden bu kadar değerli?
1977 yılında İngiliz epidemiyolog Richard Peto, kansere dair çok değerli fakat gözden kaçan bir ayrıntısı fark etti. Beşerler üzere büyük canlıların aslında kansere daha az yakalandığını ortaya koydu. Mesela bir balina, ortalama bir insanın yaklaşık bin katı kadar hücreye sahip lakin buna karşın kanser oranı çok daha düşük.
Teorik olarak daha çok hücre, daha fazla mutasyon ve daha yüksek kanser riski manasına gelmeli. Ancak tabiatta durum bu türlü değil. Bu durum, bilhassa beşerler üzere karmaşık ve uzun ömürlü canlılarda, bedenin kansere karşı gelişmiş sistemler üretmiş olabileceği ihtimalini doğuruyor.
Aynı çeşit içinde risk artarken, çeşitler ortasında neden bu kural işlemiyor?
Kendi tipimiz içinde düşündüğümüzde, uzunluk ya da beden büyüklüğü kanser riskini artırabiliyor. Mesela uzun uzunluklu insanlarda ya da büyük cins köpeklerde daha fazla kansere rastlanıyor.
Ancak farklı tipler karşılaştırıldığında bu irtibat bozuluyor. 2015 yılında San Diego Hayvanat Bahçesi’nde yapılan ve 36 göğüslü çeşidini inceleyen bir çalışmada, beden büyüklüğüyle kanser oranı ortasında hiçbir istatistiksel bağlantı bulunamadı. Yani bir tarla faresi ile bir filin kansere yakalanma mümkünlüğü neredeyse birebir. İşte bu da Peto’nun teorisini doğrulayan en güçlü delillerden biri oldu.
Peki bu dev canlılar nasıl başarıyor? Yanıt genetik savunma sistemlerinde olabilir.
Büyük hayvanların bu kadar fazla hücreyle yaşayıp kansere yakalanmamalarının bir nedeni, evrimsel olarak geliştirdikleri gelişmiş DNA tamir sistemleri olabilir. Mesela fillerde, TP53 ismi verilen ve hasarlı hücreleri tespit edip yok eden bir tümör baskılayıcı genin 20 kopyası bulunuyor. İnsanlarda ise bu gen yalnızca bir adet. Bu gen sayesinde fil hücreleri, ziyan görmüş DNA’ları ya düzgünleştiriyor ya da o hücreyi büsbütün öldürüyor.
Aynı biçimde mamutlarda da 14 kopya bulunurken, filin akrabası olan deniz ineklerinde bu sayı yalnızca bir. Çıplak kör farede tümör oluşumunu engelleyen özel bir polisakkarit, Grönland balinasında ise yaşlanmayla bağlı genleri baskılayan özellikler bulundu. Her biri, farklı ancak tesirli bir savunma sistemi geliştirerek kansere karşı kendilerini koruyor üzere görünüyor.
Hücre büyüklüğü ve metabolizma da bu işin bir modülü olabilir mi? Evet, hem de ziyadesiyle.
Bir öteki teoriye nazaran ise büyük hayvanların hücreleri daha büyük lakin daha yavaş bölünüyor. Bu, hücrelerin daha az kusur yapması ve hasebiyle kansere yol açacak mutasyonların daha az birikmesi manasına geliyor. Ayrıyeten büyük hayvanların metabolizması da daha yavaş çalıştığı için hücreleri daha az oksidatif gerilime maruz kalıyor.
Bu da hücrelerin daha az ziyan görmesini ve yaşlanmasını sağlıyor. Örneğin bir filin alyuvar hücresi, bir fareye nazaran dört kat daha büyük. Daha büyük ve yavaş işleyen sistemler, aslında dev bedenleri kansere karşı avantajlı hale getiriyor.
