Borsa, bazen en heyecanlı lunapark oyuncaklarından bile daha gizemli olabilir. 🚀🎢 Bir anda üst çıkarsın tam zaferini kutlarken aşağıya gerçek ani bir çöküşe geçebilirsin! İşte bu durumların en meşhur örnekleri de “borsa balonları”. Yatırımcıların abartılı beklentileriyle şişen fiyatlar bir gün gelir patlar ve tarihe geçen çöküşler yaşanır. Hazırsan en dramatik 12 balon patlamasına birlikte göz atalım.
1. Lale çılgınlığında beşerler bir lale soğanına servet ödemişti.
1630’larda Hollanda’da laleler bir anda “lüks statü sembolü” haline geldi. Beşerler konutlarını, topraklarını hatta miraslarını satıp bir lale soğanına yatırım yapıyordu. Fiyatlar öylesine yükseldi ki bir lale soğanı neredeyse bir konut parasına satılır hale geldi. Herkes daha da kazanacağına inanıyor, komşular birbirine “sen hala lale almadın mı?” diye soruyordu. Lakin işler aksine döndü ve kimse artık bu fiyatlardan alıcı çıkarmayınca piyasa çöktü. Bir anda zenginlik hayalleri söndü ve ellerinde yalnızca çiçek kalan yatırımcılar tarihin birinci finansal krizlerinden birine imza attı. 🌷
2. Mississippi balonunda hayaller gerçek bir çöküşle son buldu.
Fransa’da John Law önderliğinde Mississippi Şirketi kuruldu ve Amerika kıtasındaki hayali zenginliklerle yatırımcılar büyülendi. Paris sokakları, Mississippi payı peşinde koşan beşerlerle dolup taşıyordu. Paylar fırladıkça herkes daha da fazla yatırım yapmaya başladı. Fakat sorun şu ki ortada bu kıymetleri haklı çıkaracak bir servet yoktu. 1720’de balon patladı ve fiyatlar süratle düştü. Beşerler öfkeden John Law’un peşine düştü, Paris finans merkezi kaosa sürüklendi. Mississippi balonu Fransa iktisadında uzun sürecek bir güvensizlik yarattı.
3. Güney denizi balonu, hükümdarları bile kandıran büyük bir yatırım hayaliydi.
İngiltere’de Güney Denizi Şirketi, yeni ticaret imkanlarıyla ülkeyi güçlü edeceğine dair büyük vaatlerle piyasaya çıktı. Paylar süratle yükseldi, kraliyet ailesinden sıradan halka kadar herkes yatırım yaptı. “Bu fırsat kaçmaz!” diye düşünüp bütün servetlerini yatıranların sayısı az değildi. Lakin şirketin vaatlerinin büyük kısmı yalnızca kağıt üzerinde kaldı. Gerçekler ortaya çıkınca paylar süratle kıymet kaybetti. Yatırımcıların birikimleri silinip süpürüldü, panik satışlar ülke çapında krize yol açtı. Bu çöküş İngiltere tarihinde en büyük finansal hayal kırıklıklarından biri olarak hafızalara kazındı.
4. 1929’daki büyük buhran tüm dünyayı etkileyen dev bir borsa sarsıntısıydı.
1920’ler ABD için coşku yıllarıydı herkes borsadan para kazanıyor, paylar daima yükseliyordu. “Bu yükseliş hiç bitmeyecek” inancı yayılmıştı. Beşerler kredi çekip borsaya giriyor gelecekte varlıklı olacaklarını düşünüyordu. Fakat bu çok optimistlik 1929’da son buldu. Paylar bir anda çakıldı, bankalar iflas etti, milyonlarca kişi işsiz kaldı. Büyük Buhran yalnızca Amerika’yı değil tüm dünyayı etkileyerek yıllarca sürecek bir ekonomik krizin fitilini ateşledi. Bu olay tarihin en meşhur balon patlaması olarak anılmaya devam ediyor.
5. Nikkei balonu Japonya’yı yıllarca sürecek ekonomik bir sakinliğe soktu.
1980’lerde Japonya’da pay senetleri ve gayrimenkul fiyatları inanılmaz boyutlara ulaştı. Tokyo’daki birtakım yerlerin kıymeti, ABD’deki dev kentlerle yarışır hale gelmişti. Japonya’nın geleceğinin sınırsız büyüme üzerine kurulu olduğuna inanılıyordu. Fakat balon patladı ve Nikkei endeksi süratle çakıldı. Gayrimenkul piyasası da çöktü, Japonya’nın iktisadı uzun mühlet “kayıp on yıllar” ismi verilen sakinlik periyoduna girdi.
6. Demiryolu balonu rayların üzerinde yükselen fakat süratle çöken yatırımlarla hatırlanıyor.
Sanayi ihtilaliyle birlikte demiryolları geleceğin en parlak yatırımı olarak görülüyordu. İngiltere’de herkes “bu tren kaçmaz” diyerek demiryolu paylarına yatırım yaptı. Hatta kimi şirketlerin demiryolu çizgisi bile yoktu yalnızca hayaller üzerine payları satılıyordu. Bir mühlet fiyatlar uçtu lakin çok optimistlik balonu şişirdikçe şişirdi. Balon patladığında binlerce yatırımcı servetini kaybetti. Demiryolu balonu tarihteki birinci büyük sanayi çöküşlerinden biri olarak hatırlanıyor.
7. Dot-com balonu internet sitelerinin pahasını gökyüzüne taşıyıp sonra patlattı.
1990’ların sonunda internetin yükselişiyle teknoloji payları süratle paha kazandı. Kar etmeyen şirketlere bile büyük yatırımlar yapıldı. Lakin 2000’de gerçekler ortaya çıktı birçoklarının gelir modeli bile yoktu. Nasdaq sert düştü, teknoloji payları eridi lakin bu çöküş kesime daha sağlam temeller kazandırdı.
8. Çin borsa çöküşünde milyonlarca küçük yatırımcı büyük kayıplar yaşadı.
Çin’de kişisel yatırımcılar borsaya akın etti, paylar kısa müddette şişti. Devlet takviyeleriyle büyüyen bu balon bir anda çöktü. Yüz milyonlarca yatırımcı önemli kayıplar yaşadı. Çin idaresi piyasayı toparlamak için büyük müdahalelerde bulundu.
9. Konut kredileri hüsran dolu bir balondu.
İspanya, İrlanda üzere ülkelerde konut fiyatları süratle yükseldi. Krediler kolaylıkla dağıtıldı, yatırımlar patlama noktasına ulaştı. Lakin 2008 kriziyle bu balon da söndü, işsizlik arttı ve ekonomiler sarsıldı. Bu devir, Avrupa’nın finansal sisteminde büyük ıslahatların yapılmasına yol açtı.
10. Amerika’daki mesken krizi dünyayı sarsan bir balondu.
“Amerika’da herkes konut sahibi olacak” mottosu ile başlayan mortgage çılgınlığı, kısa müddette dünyanın en büyük finansal krizlerinden birine dönüştü. Bankalar ödeme gücü olmayan insanlara bile kredi verdi, akabinde bu kredileri paketleyip yatırımcılara sattı. Herkes bu işten kâr ettiğini sanıyordu, ta ki mesken fiyatları düşmeye başlayana kadar. Krediler ödenemeyince domino tesiriyle büyük bankalar batmaya başladı. Lehman Brothers’ın çöküşü, krizin simgesi oldu. Bu balon patladığında dünya iktisadı derinden sarsıldı, milyonlarca insan işini ve meskenini kaybetti. Mortgage krizi, tarihe ders kitaplarına girecek cinsten bir felaket olarak geçti.
11. İzlanda bankacılık balonu, küçük bir adanın koca bir krize dönüşmesine sebep oldu.
Küçük bir ada ülkesi olan İzlanda, bankacılık kesimini agresif biçimde büyüttü. Bankalar devasa riskler alıyor, yurt dışından borçlanarak ekonomiyi şişiriyordu. Bir noktada bankaların büyüklüğü, ülke iktisadının birkaç katına ulaşmıştı. Global kriz patlak verince balon anında çöktü. İzlanda bankacılık sistemi iflasın eşiğine geldi, halk büyük kayıplar yaşadı. Hükümet radikal adımlar atarak birtakım bankaları kamulaştırmak zorunda kaldı. Bu çöküş, küçük iktisatların global dalgalanmalardan nasıl ağır etkilenebileceğini gösterdi.
12. GameStop çılgınlığıyla yatırımcılar büyük sürprizler yaşadı.
2021’de Reddit’teki küçük yatırımcılar birleşerek büyük hedge fonlarına meydan okudu. “Short squeeze” operasyonuyla GameStop payları birkaç hafta içinde uzaya fırladı. Pay fiyatları, şirketin gerçek kıymetinin çok üstüne çıktı. Yatırımcılar toplumsal medyada adeta bir savaş başlatmıştı. Lakin bu coşku uzun sürmedi, fiyatlar çakıldı ve birçok kişi ziyan etti. GameStop öyküsü, finans tarihinde efsaneleşen bir “küçük balon” olarak yerini aldı. Tıpkı vakitte toplumsal medyanın piyasalar üzerindeki gücünü de gözler önüne serdi.
