Düşünmeye Cesaret Eden Çocuklara Karşı Hazıra Konan Çocuklar: Hangisi Gerçek Hayatta Kazanıyor?

Sokrates’in meşhur “sorgulanmamış hayat yaşanmaya değmez” kelamı, sadece felsefi bir aforizma değil, tıpkı vakitte eğitimin en temel gayesini işaret eden bir prensiptir. Sorgulamayı öğrenen çocuk, ömrün beklenmedik yüzleriyle karşılaştığında hazır reçetelere sığınmaz; tersine, meçhullüğü anlamlandırmaya çalışarak zihinsel bir esneklik geliştirir. P4C’nin en değerli kazanımı, çocuğu hazır bilgiyle donatmak yerine ona düşünmenin dayanıklılığını öğretmesidir. Böylece çocuk, “neden?” sorusunun peşinden gitmenin, süreksiz bir huzursuzluk yaratsa da uzun vadede gerçek manada özgürleştirici olduğunu öğrenir.

Hazır Bilginin Konforu ve KırılganlığıHazır sunulan bilgi, birinci bakışta bir konfor alanı sağlar: Çocuk, sorunun yanıtını kendisi üretmek yerine dışarıdan alır ve düşünmenin zahmetinden kurtulur. Lakin Hannah Arendt’in “düşünmemenin sıradanlığı” üzerine yaptığı ikaz, burada karşımıza çarpıcı bir formda çıkar. Düşünmeyi alışkanlık haline getirmemiş bireyler, hayatın karmaşık sorunları karşısında edilginleşir, kendi yargısını üretme gücünü yitirir. Bu türlü bir çocuk, yetişkin olduğunda toplumsal sorumluluklardan, etik karar anlarından ve kişisel inisiyatif gerektiren durumlardan kaçınmaya daha meyilli hale gelir. Hazır bilgi, kısa vadeli güvenlik sağlar lakin uzun vadeli kırılganlık üretir.

Bugün eğitim bilimlerinde sıkça lisana getirilen yaratıcılık, eleştirel düşünme, iş birliği ve bağlantı üzere maharetler, aslında sırf pedagojik modalar değil; yeni dünyanın insan profilini şekillendiren zorunluluklardır. Gilles Deleuze’ün işaret ettiği üzere, çağdaş dünyada bilgi birikimi süratle tüketilirken asıl bedelli olan, “bilgiyi dönüştürme ve tekrar üretme kapasitesidir.” Sorgulamayı öğrenmeyen, sadece hazır bilgiyi tüketen çocuk, bu yeni dünyada kısa müddette yetersizleşirken, P4C ile yetişen çocuk, her yeni bilgiyle yeni sorular üretme kapasitesi kazandığı için çağın gereklerine ahenk sağlamada çok daha esnek bir pozisyona yerleşir.

Etik Boyut: Düşünmenin SorumluluğuDüşünmek, sırf kişisel bir entelektüel gayret değildir; tıpkı vakitte etik bir sorumluluktur. Kant’ın “Aydınlanma, insanın kendi aklını kullanma cesaretidir” sözü, çocuk eğitimine uyarladığımızda epeyce manalı bir çerçeve sunar. Çocuğun düşünmeye teşvik edilmediği bir ortam, aslında ona “kendi aklını kullanmaktan vazgeç” bildirisi verir. Halbuki P4C ile yetişen çocuk, kendi fikrini söz ederken birebir vakitte diğerinin niyetini dinlemeyi, farklı bakış açılarını anlamaya çalışmayı öğrenir. Bu, sadece kişisel özgürlüğün değil, birebir vakitte demokratik bir toplumun da en temel yapı taşını oluşturur.

Hazır yanıta alışmış çocuk, imtihanlarda süratle hakikat seçeneği işaretleyebilir; ancak hayatın ona yönelteceği meçhul ve birden fazla vakit karşılığı olmayan sorularla karşılaştığında tökezler. Buna karşılık, düşünmeye yürek eden çocuk, karşılığı olmayan bir sorunun dahi peşinden gitmeyi kıymetli bulur; zira onun için asıl değer, yanıtın kendisinde değil, düşünme sürecinde gizlidir. Nietzsche’nin “yanıtı olmayan soruların peşinden gitmek, ömrün en yaratıcı eylemidir” niyeti, burada yol gösterici olabilir.

Yeni eğitim-öğretim yılına girerken yüzleşmemiz gereken en temelli problem, çocuklarımızı hangi insanlık tasavvuruyla yetiştirdiğimizdir. Onları hazır karşılıkların inançlı, ama kırılgan dünyasına mı mahkûm ediyoruz, yoksa düşünmenin sancılı, yorucu ancak özgürleştirici seyahatine mı davet ediyoruz? Bugünün dünyası, ezberlenmiş bilgilerin değil; eleştirel, yaratıcı ve çok taraflı fikrin dünyasıdır. Bu nedenle asıl risk, çocuklarımızın kusur yapmasından, yanılmasından ya da yanıtı bilmemesinden değil; hiç sormamasından, sorgulamamasından ve düşünmenin zahmetinden kaçmasından doğmaktadır.

Unutulmamalıdır ki tarih boyunca insanlığı ileriye taşıyanlar, çoğunluğun kabul ettiği hazır karşılıkları tekrarlayanlar değil; alışıldık fikir kalıplarını kırarak yeni sorular sorabilenler olmuştur. Geleceğin dünyasında “kazanan” çocuk, imtihanda en süratli doğruyu bulan değil; belgisiz bir sorunu hamasetle tahlil edebilen, kendi aklını kullanma gücünü hayata geçirebilen, zihinsel bağımsızlığını koruyabilen çocuk olacaktır. Bu yüzden eğitim, artık sırf bilgi aktarmanın aracı değil, özgür fikrin ve entelektüel cüretin inşa edildiği bir alan olarak görülmelidir. Zira asıl muvaffakiyet, hakikat yanıtı ezberleyen değil; cevabı olmayan soruların peşinden gitmeyi göze alabilen çocuklarda zımnidir.