Sanat, insan ruhunun aynasıdır; bir fırçanın tuvaldeki fısıldayışı, bir kalemin kâğıt üzerindeki dansı, bir melodinin kalpte yankılanan çığlığıdır. Pekala, ya bu aynaya bir makine bakarsa? Yapay zekâ, yaratıcılığın kadim bahçesine adım attığında, asırlık bir soruyu yine uyandırıyor: Sanat, sırf insan ruhunun mu eseridir, yoksa algoritmaların soğuk hesaplamaları da bu kutsal ateşi yakabilir mi? Bu yazı, yapay zekâ ile sanatın kesiştiği o büyülü ve tartışmalı hudutta bir seyahat vadediyor; bir yanda insanlığın niyet ve öznelliği, öbür yanda makinelerin kusursuz lakin ruhsuz kusurları. Gelin, sanatın ruhunu ararken, yaratıcılığın ne olduğunu, bir makinenin fırça mı yoksa ressam mı olduğunu birlikte sorgulayalım.
Yapay zekanın sanat sahnesine girişi, asırlık bir tartışmayı tekrar alevlendirdi: Gerçek sanat nedir ve bir makine bunu yaratabilir mi? Bir vakitler yalnızca insanlığa ilişkin olduğu düşünülen yaratıcılık kavramı, artık algoritmaların ve derin öğrenme ağlarının meydan okumasıyla karşı karşıya. Yapay zeka, bir fırça, bir enstrüman ya da bir muharririn kalemi üzere, insanlığın yeni bir aracı mı, yoksa başlı başına bir sanatçı mı?
Yaratıcılığın Tarifi ve Yapay Zeka
Yapay zeka görsel üreteçleri, bize yaratıcılığın doğaüstü bir güç olmadığını öğretiyor. Yaratıcılık, sentezlenebilen, güçlendirilebilen ve manipüle edilebilen bir şeydir. Görünüşe nazaran, yaratıcılığı ortaya çıkarmak için şuurlu bir zekâya gereksinimimiz yok; en temel düzeydeki hudut ağları bile yaratıcılık üretebiliyor. Bu niyet, yaratıcılığın bir makine tarafından seri üretilebilen ve bir meta haline gelebilen bir şey olduğu savını beraberinde getiriyor. Lakin, sanatın manasını endüstriyel üretime indirgemek, sanatın ruhuna dair temel bir yanlış anlaşılmayı doğurmaz mı?
Sanat ve Cümbüş Ortasındaki Fark
Bazı görüşlere nazaran, beşerler yapay zeka araçlarıyla görsel üretiyor zira bu görseller hoş ve onlara bakmak istiyorlar. Yapay zeka tarafından yaratılan görseller, daha evvel kimsenin hayal edemediği sahneleri betimleyebilir ve ustalıkla kompoze edilebilirler. Lakin bu bakış açısı, sanatı eğlence ile karıştırıyor ve onu sırf ‘çekici bir yenilik’ olarak görüyor. Meğer sanat, yalnızca güzel vakit geçirmek için var olan bir şey değildir. Filozof Stanley Cavell’ın belirttiği üzere, sanat objeleri bizi yalnızca meşgul etmekle kalmaz, birebir vakitte bizi harekete geçirir. Onlara yalnızca ilgi duymayız, onlara değer veririz ve olağanda yalnızca öbür insanlara ayırdığımız bir pahası onlara yükleriz.
Niyetin Rolü ve Öteki Zihin
Bir sanat yapıtını öbür objelerden ayıran en değerli özelliklerden biri, onu üreten bir zihnin, bir Öteki Zihinin varlığına işaret etmesidir. Yapıtı deneyimlemek, onu var eden öznellik ile etkileşime girmeyi gerektirir. Bu niyet, yapıtın ne olduğunu anlamamız için kaçınılmazdır. Bir sanat yapıtı, tabiatın rastgele bir eseri değil, birinin aksiyonunun, yeteneğinin ve marifetinin sonucudur.
Kumda yazılı bir şiir dörtlüğü gördüğünüzde, bu harflerin lisan olarak mana taşıyabilmesi için bir müellif tarafından yazılmış olduğunu varsayarsınız. Şayet dalganın rastgele bir tesiriyle oluştuğunu anlarsanız, bu işaretler lisan olmaktan çıkar ve yalnızca kazara benzerliklere dönüşür. Niyet ortadan kalktığında, mana da kaybolur. Bu durum, yapay zeka için de geçerlidir. Yapay zekanın ürettiği görseller, gerisinde bir niyetli fail olmadan, anlamlı olmaktan çok, yalnızca anlamsız rastlantılardır.
Yapay Zeka: Ressam mı, Fırça mı?
Yapay zeka, ‘bakmak istediğimiz’ hoş görseller üretebilir. Fakat bu görselleri sanat yapıtı olarak görmek için, öncelikle onları üreten programın aslında bir ‘niyetli fail’ olduğuna, yani bir zihne sahip olduğuna karar vermemiz gerekir. Şayet bu sonuca varırsak, o vakit bu zekaya ‘yapay’ demek artık yanlışsız olmaz.
Ancak o güne kadar, yapay zekayı, bir sanatkarın kullandığı araçlar kümesine ait olarak görmeliyiz. Tıpkı bir fırça, bir kamera yahut bir daktilo üzere, yapay zeka da bir yapıtın yaratılması için kullanılan bir araçtır, bir yaratıcı değil.
Sanatın ruhu, insani niyet ve öznelliğin derinliklerinde gizlidir. Yapay zeka ne kadar gelişirse gelişsin, insanlığa mahsus olan bu içsel yaratıcılığı taklit edebilir, ancak onu nitekim deneyimleyemez.
X
Bu makalede öne sürülen fikir ve yaklaşımlar büsbütün müelliflerinin özgün fikirleridir ve Onedio’nun editöryal siyasetini yansıtmayabilir. ©Onedio
