Filin Gövdesinde İnsanlık, Gölgesinde Aptallık: Saramago’dan Sessiz ve Derin Bir Yolculuk
Tarihe dönüp baktığınızda birden fazla vakit büyük savaşlar, hükümdarlar, antlaşmalar görürsünüz ancak gözden kaçan, küçücük üzere görünen ve devasa manalar taşıyan ayrıntılar da vardır. Mesela 1551 yılında Portekiz Hükümdarı III. João, kuzeni Roma Germen İmparatoru II. Maximilian’a ikram olarak bir fil gönderir. Evet, bildiğiniz manada bir fil. Koca gövdeli, sessiz, ağırbaşlı bir hayvan. Lizbon’dan yola çıkar ve Viyana’ya kadar yürütülür.
Tarihin dipnotu üzere görünen bu olay, Nobel ödüllü müellif José Saramago’nun zihninde büyür, ironik ve derinlikli bir romana dönüşür. Bu romanın Filin Seyahati olarak bilinir.
Saramago’nun öteki kitaplarını bilenler için bu şaşırtan bir atılım değildir. Körlük, Kopyalanmış Adam, Ölüm Bir Varmış Bir Yokmuş üzere romanlarında olduğu üzere burada da sorun yalnızca olaylar değil; insanın fikir biçimi, toplumsal yapının absürtlüğü ve görünürlük isteğidir.
Belki de bu kitap, onun en sade görünen ve tıpkı anda en dolaylı anlatı taşıyan yapıtıdır.
Bu kitapta ne oluyor?
Filin ismi Süleyman. Onunla birlikte yola çıkan bakıcısı Subhro ise Hindistan’dan getirildiği düşünülen, sessiz, gözlemci ve sağduyulu bir adam. Roman boyunca şahit olduğumuz her şey —törenler, kutsamalar, geçitler, şatafatlar— onun bakışının süzgecinden geçer. Subhro konuşmaz fazla; lakin kitap boyunca en çok onun bildiğini hissedersiniz. Zira o, fili tanır. Bu da Saramago’ya nazaran dünyayı anlamanın en güçlü yollarından biridir.
Yolculuk başladığında sorun kolay görünür: Bir fil diğer bir ülkeye ulaştırılacaktır. Lakin işte tam da burada başlar Saramago’nun ironisi.
Her kentte, her durakta, her yeni yöneticiyle birlikte filin manası tekrar yazılır.
Bir yerde “kutsal” olur, bir öbür yerde “uğursuz”, öteki bir kentte yalnızca “ağır bir sorun”.
Aslında kimse fili nitekim görmez. Herkes onu kendi algısı, beklentisi ve gösterisi üzerinden tekrar tanımlar.
Saramago’nun en çok eğlendiği yer burasıdır tahminen de.
Fil bir mana değil; herkesin mana yüklemeye çalıştığı devasa bir boşluktur.
Tıpkı bugün toplumsal olarak üzerine konuştuğumuz birçok şey üzere.
Yol boyunca karşılaşılan merasimler ise başlı başına bir alay hususudur.
Piskoposlar gelip filin önünde dua eder. Lakin neye dua ettiklerini bilmezler.
Askerî kortejler, kraliyet geçitleri, kutsal ayinler düzenlenir.
Ama hepsi sadece dışarıdan bakıldığında “ciddi” görünür.
Saramago’nun lisanı burada kendini gösterir: uzun, virgüllerle dolu, konuşma çizgisiz ve ritmi yüksek cümleler…
Bazen okuyucuyu zorlar lakin bir defa içine girince ritmini yakalamak kaçınılmazdır.
Subhro ile fil ortasındaki bağlantıysa, romanın en insani ve etkileyici kısmı.
Subhro, büyük laflar etmez lakin ne vakit ne yapılması gerektiğini bilir.
Fil konuşmaz, lakin her şeyi anladığını hissedersiniz.
Ve ironik bir biçimde, etrafı din adamları, hükümdarlar, memurlar, kumandanlarla çevrili bu anlatının tek mantıklı karakterleri, bir adamla bir hayvandır.
Filin seyahati sürerken, yollar çamurlanır, geçitler zorlaşır, iklim sertleşir.
Ama şov durmaz.
Her yeni kentte, yeni bir merasim.
Her yeni durakta, yeni bir mana.
Yani aslında seyahat bir taşımadan çok bir şova dönüşür.
Ama neden bu kadar değerli?
Çünkü Saramago burada yalnızca 16. yüzyıl Avrupası’na dair bir taşlama yapmaz.
Asıl gaye bugündür.
Bugünün törensel siyaseti, medyatik kutsallıkları, içi boş hayranlıkları ve her şeyin “gösterilmek” için var olduğu sistemdir.
Görünürsen varsın.
Alkışlanıyorsan doğrusun.
Törenle sunuluyorsan gerçeksin.
Peki ya öz?
İşte o, fil üzere sessizce geçip sarfiyat.
Roman, Viyana’ya varıldığında biter. Armağanlar alınır, protokol tamamlanır, tarih yazılır.
Ama okurun zihninde bir seyahat daha başlar:
“Ben bu saçmalığın neresindeyim?”
“Ben ne vakittir anlamadan kutsuyorum?”
“Ne vakittir merasimlere bakıp susuyorum?”
Saramago seni sarsmaz, bağırmaz, slogan atmaz.
Sadece bir fil yürütür.
Yanına da bir adam koyar.
Ve sonra seni izler.
Yol biter, kitap kapanır. Fakat o sessiz sorular — tıpkı Süleyman’ın ayak izleri üzere — senin aklında yürümeye devam eder.
(Görseller: Kitap Yurdu, Kitap Eki, José Saramago Foundation)
Bu makalede öne sürülen fikir ve yaklaşımlar büsbütün müelliflerinin özgün niyetleridir ve Onedio’nun editöryal siyasetini yansıtmayabilir. ©Onedio
